Blog

कविराज विजय यशवंत सातपुते

कवितेचा उत्सव # 150 – विजय साहित्य

☆ संवाद… ! ☆ कविराज विजय यशवंत सातपुते ☆

आज पाहिल

टेबलावरचा बहिणीचा फोटो

जरा जास्तच हसत होता.

तेरा वर्षापासून भाऊबीजेला

याच फोटोशी संवाद व्हायचा.

भावा बहिणीचं नातं

जणू दिवस रात्रीच चक्र

एकमेकांना भेटतात

उदयाला किंवा अस्ताला

एरवी प्रवास चालूच असतो.

भाऊ बहिणीची वाट पहात असतो

माहेरच्या मनमंदिरात

भावाचाच मान असतो.

आई नंतर ताई ,बाबांनतर दादा

नात्याच्या शब्दावलीत नाजुकसा धागा.

छायाचित्र बोलके पुन्हा पुन्हा सांगते.

सुखाच्या आठवात परलोकी नांदते.

कसा आहेस दादा..? फूल हळूच टपकते

नात्यातली ऊब तेव्हा नकळत दरवळते.

हीच खरी दिवाळी अंतरात पाझरते ..!

© कविराज विजय यशवंत सातपुते

डॉ मेधा फणसळकर

 विविधा 

☆ संस्कृत साहित्यातील   स्त्रिया…2 ☆ डॉ मेधा फणसळकर ☆ 

सीता

रामायण हा आपल्या संस्कृतीतील एक आदर्श ग्रंथ मानला जातो. आदर्श माता- पती- पत्नी- पिता अशी अनेक नाती येथे आदर्श म्हणून बघितली जातात. आपल्यासमोर सीता म्हणजे केवळ एक आदर्श पत्नी, सून अशाच रुपात उभी केली गेली आहे. पण रामायण आणि संस्कृत साहित्याचा बारकाईने अभ्यास केला तर असे लक्षात येते की सीता तेवढीच कणखर आणि निश्चयी स्त्री होती.

रावणाचा पराभव करून जेव्हा राम सीतेला सोडवतो आणि तिच्यापुढे अग्निदिव्य करण्याचा प्रस्ताव मांडतो त्यावेळी सीता तो प्रस्ताव स्वीकारते पण रामाला सुनावते,“ प्रभू, माझ्यात जे स्त्रीत्व म्हणजे निर्बलत्व आहे त्यावर तुम्ही एखाद्या सामान्य माणसाप्रमाणे संशय घेत आहात. पण माझ्यातील सशक्त अशा पत्नीत्वावर तुमचा विश्वास नाही. माझा स्वभाव आणि हृदय नेहमीच  स्थिर आहे आणि तिथे फक्त तुम्हालाच स्थान आहे. भलेही रावणाने मला स्पर्श करण्याचा प्रयत्न जरी केला असता तरी माझी तुमच्यावरची भक्ती आणि प्रेम यत्किंचितही कमी झाले नसते. त्यामुळे मनाने मी नेहमीच पवित्र आहे.”

आज समाजामध्ये विनयभंगाची अनेक उदाहरणे दिसत असताना केवळ शारीरिक पवित्र्यावर स्त्रीचे चारित्र्य ठरवले जाते. अशावेळी हजारो वर्षांपूर्वी जन्माला आलेली ही स्त्री सहजपणे एक शाश्वत सत्य सांगून जाते.

अयोध्येत परत आल्यावर काही काळ सुखात घालवल्यावर केवळ एका सामान्य नागरिकाच्या बोलण्यामुळे राम सीतेचा त्याग करतो. आणि तेही अशावेळी जेव्हा तिच्या पोटात त्याचा अंश वाढत असतो. अरण्यात पोहोचेपर्यंत सीतेला याची कल्पनाही नसते. जेव्हा तिला ते समजते त्यावेळी अपमानाने क्रोधीत झालेली सीता तत्क्षणी लक्ष्मणाला विचारते,“ माझ्या अशा अवस्थेत माझा त्याग करणे योग्य आहे? हीच का तुमच्या इक्ष्वाकु वंशाची परंपरा?” त्यानंतर शांत झाल्यावर “हेच आपले प्राक्तन आहे. कदाचित गेल्या जन्मीचे पाप मी या जन्मी फेडत असेन ” असे स्वतःच्या मनाला समजावत ती आलेल्या परिस्थितीला खंबीर मनाने सामोरी जाते.

यातली अन्यायाला विरोध करणारी सीता पदोपदी प्रत्ययास येतेच. पण त्याचबरोबरच समोर आलेल्या संकटाला तितक्याच सक्षमतेने तोंड देणारी सीता तितकीच सामर्थ्यवान वाटते.

सर्वात शेवटी जेव्हा रामाची आणि लव-कुश- सीतेची गाठ पडते आणि राम तिला पुन्हा अयोध्येस नेण्यास उत्सुक असतो तेव्हा ती येण्यास नकार देते.  ज्या ठिकाणी ती राणी म्हणून मानाने वावरलेली असते. ज्या प्रजेवर तिने मनापासून प्रेम केलेले असते. तिच प्रजा तिच्यावर अन्याय होत असताना तिच्या बाजूने उभी रहात नाही. ज्या पतीसाठी, त्याच्यावरील प्रेमासाठी तिनेही चौदा वर्षे वनवासात घालवली त्यानेही तिची उपेक्षाच केली ही खंत कुठेतरी तिच्या मनात असतेच. जिथे  तिच्या आत्मसन्मानाला डावलले गेले तिथे ती पुन्हा पाऊल ठेवत नाही. त्यातून तिचा स्वाभिमान दिसून येतो.

अशाप्रकारे आदर्श सून, आदर्श पत्नी, आदर्श माता असणारी सीता तितकीच निग्रही, स्वाभिमानी आणि अन्यायाविरुद्ध लढणारी सशक्त स्त्री होती.

© डॉ. मेधा फणसळकर

सिंधुदुर्ग.

मो 9423019961

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डाॅ. निशिकांत श्रोत्री 

 इंद्रधनुष्य 

☆ गीत ऋग्वेद– (ऋग्वेद – मण्डल १ – सूक्त ५  (इंद्र सूक्त)) — मराठी भावानुवाद ☆ डाॅ. निशिकांत श्रोत्री ☆

ऋषी – मधुछंदस् वैश्वामित्र : देवता – इंद्र : छंद – गायत्री

मराठी भावानुवाद : डॉ. निशिकांत श्रोत्री

आ त्वेता॒ नि षी॑द॒तेन्द्र॑म॒भि प्र गा॑यत । सखा॑य॒ स्तोम॑वाहसः ॥ १ ॥

या मित्रांनो या सखयांनो यज्ञवेदीला या

सारे मिळूनी गायन करु या सुस्वर लावू या

गायन अपुले सुरेन्द्रास या प्रसन्न करण्याला  

कृपा तयाची व्हावी म्हणुनी आर्त व्हावयाला ||१||

पु॒रू॒तमं॑ पुरू॒णामीशा॑नं॒ वार्या॑णाम् । इन्द्रं॒ सोमे॒ सचा॑ सु॒ते ॥ २ ॥

सुरेंद्र शीरोमणी श्रेष्ठतम त्यासी वंदन करा

अलोट संपत्तीचा स्वामी त्याचे चरण धरा 

होत्साता तो सिद्ध सोमरस सुरेंद्रस्तोत्र करा

आवर्जुनिया आर्त स्वराने त्या पाचारण करा ||२||

स घा॑ नो॒ योग॒ आ भु॑व॒त्स रा॒ये स पुरं॑ध्याम् । गम॒द्वाजे॑भि॒रा स नः॑ ॥ ३ ॥

या देवेंद्रा सामर्थ्यासह आम्हास दर्शन द्याया

आम्हा देखील तुम्हासारिख्या वैभवास द्याया

लाभ आमुचे सद्भावनिही तुमचा वास असो 

तुमच्या चरणी चित्त आमुचे सदैव लीन असो ||३||

यस्य॑ सं॒स्थे न वृ॒ण्वते॒ हरी॑ स॒मत्सु॒ शत्र॑वः । तस्मा॒ इन्द्रा॑य गायत ॥ ४ ॥

चंडप्रतापी देवेन्द्राशी रणी कोण भिडतो

सज्ज तयाच्या अश्वा पाहुन रिपुही भेदरतो

प्रसन्न करण्या सुरेन्द्रास या आर्त होऊनीया

सारे मिळूनी स्तवन करूया महिमा गाऊया ||४|| 

सु॒त॒पान्वे॑ सु॒ता इ॒मे शुच॑यो यन्ति वी॒तये॑ । सोमा॑सो॒ दध्या॑शिरः ॥ ५ ॥

ताज्या सोमरसात मधुर दह्यास मिसळूनी

पवित्र पावन सोमरसाचा हविर्भाग आणुनी

रुची द्यावया  देवेंद्राला त्यास सवे घेउनी

प्रसन्न करूया या इंद्राला सोमरसा अर्पुनी ||५||

त्वं सु॒तस्य॑ पी॒तये॑ स॒द्यो वृ॒द्धो अ॑जायथाः । इन्द्र॒ ज्यैष्ठ्या॑य सुक्रतो ॥ ६ ॥

राज्य कराया जगतावरती  चंडप्रतापी इंद्रा

सोमाच्या पानास्तव होशी प्रकट सिद्ध देवेंद्रा 

करून सोमाचा स्वीकार आम्हा उपकृत करी

सामर्थ्याने तुझिया देवा वसुंधरे सावरी ||६||

आ त्वा॑ विशन्त्वा॒शवः॒ सोमा॑स इन्द्र गिर्वणः । शं ते॑ सन्तु॒ प्रचे॑तसे ॥ ७ ॥

ज्ञानमंडिता हे शचिनाथा सोमरसा स्वीकारी

पान करुनिया या सोमाचे गात्रा मोद करी

वर्धन करिण्या उत्साहाचे तुझे स्तवन देवेंद्रा 

तव चित्ताला तव देहाला नंद देत हे इंद्रा ||७||

त्वां स्तोमा॑ अवीवृध॒न्त्वामु॒क्था श॑तक्रतो । त्वां व॑र्धन्तु नो॒ गिरः॑ ॥ ८ ॥

स्तवनांनी या तुझीच महती दाहिदिशा पसरली

तुझ्या स्तुतीने तुझीच कीर्ति वृद्धिंगत ती झाली

या स्तोत्रांनी तव महिमा बहु दिगंत तो व्हावा

प्रज्ञाशाली रे देवेन्द्रा सकला प्रसन्न व्हावा ||८||

अक्षि॑तोतिः सनेदि॒मं वाज॒मिन्द्रः॑ सह॒स्रिण॑म् । यस्मि॒न्विश्वा॑नि॒ पौंस्या॑ ॥ ९ ॥

अमोघ वज्रा हाती घेउन इंद्र ज्यास तारी

कोण असे या जगी पूत जो तयासिया मारी

सहस्र ऐरावताच्या बला आम्हासिया देई

सामर्थ्ये ज्या पराक्रमांचे कृत्य हातूनी होई ||९||

मा नो॒ मर्ता॑ अ॒भि द्रु॑हन्त॒नूना॑मिन्द्र गिर्वणः । ईशा॑नो यवया व॒धम् ॥ १० ॥

रक्ष रक्ष इंद्रा स्तवितो तुज तुझ्या चरणी येउनी

देहाला या अमुच्या पीडा देऊ शके ना कोणी

तव सामर्थ्ये राज्य पसरले तुझे त्रिभूवनी

वधू शके ना आम्हा कोणी ठेव अम्हा राखुनी ||१०||

YouTube Link:  https://youtu.be/aeFjHiFyKis

Attachments एरिया 

Preview YouTube video Rugved Mandal 1 Sukta 5 Marathi

Rugved Mandal 1 Sukta 5 Marathi

भावानुवाद : डॉ. निशिकांत श्रोत्री 

९८९०११७७५४

 

डॉ. ऋचा शर्मा

(डॉ. ऋचा शर्मा जी को लघुकथा रचना की विधा विरासत में  अवश्य मिली है  किन्तु ,उन्होंने इस विधा को पल्लवित करने में कोई कसर नहीं छोड़ी । उनकी लघुकथाएं और उनके पात्र हमारे आस पास से ही लिए गए होते हैं , जिन्हें वे वास्तविकता के धरातल पर उतार देने की क्षमता रखती हैं। आप ई-अभिव्यक्ति में  प्रत्येक गुरुवार को उनकी उत्कृष्ट रचनाएँ पढ़ सकेंगे। आज प्रस्तुत है एक विचारणीय एवं भावप्रवण कविता  ‘बेटी ! मत बन मेरी जैसी’।  डॉ ऋचा शर्मा जी की लेखनी को इस लघुकथा रचने  के लिए सादर नमन।)

☆ साप्ताहिक स्तम्भ – संवाद  # 105 ☆

☆ कविता – बेटी ! मत बन मेरी जैसी — ☆ डॉ. ऋचा शर्मा ☆

ना जाने क्यों

मुझे आईने में

आज अपना नहीं

माँ का चेहरा नजर आया

पनीली-सी आँखें

बोल उठीं मुझसे

छोड़ दिया ना

तुम्हें भी सबने अकेला ?

बेटी ! माँ हूँ तेरी

पर मत बन मेरे जैसी |

घर के कामों को निपटाती

इधर-उधर, ऊपर-नीचे, आती-जाती

बोलोगी खुद से

सवाल तुम्हारे,

जवाब भी तुम्हारे ही होंगे | 

सन्नाटे को चीरती आवाज,

लौटेगी तुम तक बार-बार

टी. वी. चलाकर –

दूर करना चाहोगी,

घर में पसरे सूनेपन को

पर कोई नहीं तुम्हारी बात सुननेवाला |

मानों मेरी बात  |

बेटी ! माँ हूँ तेरी

पर मत बन मेरे जैसी |

शुरू हो गई है प्रक्रिया

तुम्हें पागल बनाने की

बड़े सलीके से

आईने में दिखती आँखें

मानों रो रही थीं –

कह रही थीं –

निकलो बाहर इस

भीतर – बाहर के सूनेपन से

इससे पहले तुम्हें कोई

पागल करार दे

बेटी ! माँ हूँ तेरी

पर मत बन मेरे जैसी |

©डॉ. ऋचा शर्मा

अध्यक्ष – हिंदी विभाग, अहमदनगर कॉलेज, अहमदनगर. – 414001

संपर्क – 122/1 अ, सुखकर्ता कॉलोनी, (रेलवे ब्रिज के पास) कायनेटिक चौक, अहमदनगर (महा.) – 414005

e-mail – [email protected]  मोबाईल – 09370288414.

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

श्रीमती छाया सक्सेना ‘प्रभु’

(ई-अभिव्यक्ति में संस्कारधानी की सुप्रसिद्ध साहित्यकार श्रीमती छाया सक्सेना ‘प्रभु’ जी द्वारा “व्यंग्य से सीखें और सिखाएं” शीर्षक से साप्ताहिक स्तम्भ प्रारम्भ करने के लिए हार्दिक आभार। आप अविचल प्रभा मासिक ई पत्रिका की प्रधान सम्पादक हैं। कई साहित्यिक संस्थाओं के महत्वपूर्ण पदों पर सुशोभित हैं तथा कई पुरस्कारों/अलंकरणों से पुरस्कृत/अलंकृत हैं।  आपके साप्ताहिक स्तम्भ – व्यंग्य से सीखें और सिखाएं  में आज प्रस्तुत है एक विचारणीय रचना “फॉलो अनफॉलो का चक्कर ”। इस सार्थक रचना के लिए श्रीमती छाया सक्सेना जी की लेखनी को सादर नमन।

आप प्रत्येक गुरुवार को श्रीमती छाया सक्सेना जी की रचना को आत्मसात कर सकेंगे।)

एक दूसरे को देखकर बहुत कुछ सीखा जा सकता है।  सोशल मीडिया ने लगभग सभी को रील / शार्ट वीडियो बनाना सिखा दिया है। बस उसमें प्रचलित ऑडियो को सेट करें और वायरल का हैस्टैग करते हुए सब जगह फैला दीजिए। ये सब देखते हुए विचार आया कि इसे तकनीकी यात्रा का नाम दिया जाए तो कैसा रहेगा। वैसे भी यात्राएँ रुचिकर होती हैं। पुस्तकों में भी यात्रा वृतांत पढ़ने में आता है।

एक शहर से दूसरे शहर जाना अर्थात कुछ  बदलना। ये बदलाव हमारे अवलोकन को बढ़ाता है। जगह – जगह का खान- पान, रहन-सहन, वेश- भूषा सब कुछ अलग होता है। चारों धाम की यात्रा  यही सोच कर सदियों से की जा रही है। जब हम यात्रा संस्मरण पढ़ते हैं तो ऐसा लगता है कि इस पुस्तक के माध्यम से हमने भी यात्रा कर ली। रास्ता नापने के मुहावरा शायद यही सोचकर बनाया गया होगा। आजकल सड़कें भी बायपास हो गयीं हैं। बिना धक्के का रास्ता आनन्द के साथ- साथ रुचिकर भी होने लगा है। तेजी से बढ़ते कदम मंजिल की ओर जब जाते हों तो लक्ष्य मिलने में देरी नहीं लगती। आस- पास हरियाली हो, वन वे ट्रैफिक हो, बस और क्या चाहिए।

यात्राएँ हमें जोड़ने का कार्य बखूबी करतीं हैं। बहुत बार हम किसी विशेष स्थान से प्रभावित होकर वहीं बसने का फैसला कर लेते हैं। हम तो ठहरे तकनीकी युग के सो सारा समय फेसबुक, इंस्टा, व्हाट्सएप व ट्विटर पर बिताते हैं। जब मामला अटकता है तो गूगल बाबा या यू ट्यूब की शरण में पहुँच कर वहाँ से हर प्रश्नों के उत्तर ले आते हैं। ये सब कुछ बिना टिकट के घर बैठे हो रहा है। पहले तो किसी से कुछ पूछो तो काम की बात वो बाद में करता था अनावश्यक का ज्ञान मुफ्त में बाँट देता था। चलो अच्छा हुआ इक्कीसवीं सदी में कम से कम इससे तो पीछा छूट गया है।

ये सब मिलेगा बस अच्छी पोस्ट को फॉलो और खराब को अनफॉलो करने की कला आपको आनी चाहिए। पहले अवलोकन करें जाँचे- परखे और सीखते- सिखाते हुए  सबके साथ आगे बढ़ते रहें।

©  श्रीमती छाया सक्सेना ‘प्रभु’