(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही गंभीर लेखन। शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं। हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं। )
☆ आपदां अपहर्तारं ☆
🕉️ मार्गशीष साधना🌻
आज का साधना मंत्र – ॐ नमो भगवते वासुदेवाय
आपसे विनम्र अनुरोध है कि आप स्वयं तो यह प्रयास करें ही साथ ही, इच्छुक मित्रों /परिवार के सदस्यों को भी प्रेरित करने का प्रयास कर सकते हैं। समय समय पर निर्देशित मंत्र की इच्छानुसार आप जितनी भी माला जप करना चाहें अपनी सुविधानुसार कर सकते हैं ।यह जप /साधना अपने अपने घरों में अपनी सुविधानुसार की जा सकती है।ऐसा कर हम निश्चित ही सम्पूर्ण मानवता के साथ भूमंडल में सकारात्मक ऊर्जा के संचरण में सहभागी होंगे। इस सन्दर्भ में विस्तृत जानकारी के लिए आप श्री संजय भारद्वाज जी से संपर्क कर सकते हैं।
अध्यक्ष– हिंदी आंदोलन परिवार ☆सदस्य– हिंदी अध्ययन मंडल, पुणे विश्वविद्यालय ☆संपादक– हम लोग ☆पूर्व सदस्य– महाराष्ट्र राज्य हिंदी साहित्य अकादमी ☆ ट्रस्टी- जाणीव, ए होम फॉर सीनियर सिटिजन्स ☆
(Mrs. Rajni Mishra, born in Mhow, District Indore, is presently residing in Indore (Madhya Pradesh). She is working on the post of Assistant Professor in Higher Education Department for last 34 years. She has done PG Diploma in translation from IGNOU, has also completed A1, A2 and B1 certificate courses in French Language from DELF.
We present an English Version of Dr. Hansa Deep’s Hindi Short Fiction 👉 “टूक-टूक कलेजा” . We extend our heartiest thanks to the learned author Mrs. Rajni Mishra for this beautiful translation. You can also read Marathi Version of this Short Fiction 👉ढासळत चाललय काळीजby Mrs. Ujjwala Kelkar.)
☆ Broken Heart☆ Mrs. Rajni Mishra ☆
The truck had left with the last trunk of the belongings. The children were in a hurry to leave with the loaded truck. They had left in their car, without even waving, as they left. I kept standing for some time, staring at the lonely path, waving my hand, unknowingly. As I came back to my senses, I looked around, shyly, if any of the neighbour was looking at me. On entering the house, I was surrounded by the same silence, which I had imprisoned inside me, while leaving my old house. I started thinking about the time when I had shifted to this new house and left my beloved old house. The same house, in which I had spent the best twelve years of my life. I remember my mother’s words that, a lot of change comes in the period of twelve years. I was not able to figure out, whose time has changed, mine or the house’s. As far as I am concerned, my time was very good in that house. Perhaps, that was the reason why I had shifted to a new place, so that the house may feel a change. The new residents of the house may understand it better than me.
I had taken extreme care in decorating the house. The walls of all the rooms, were adorned by my handmade paintings. The light of every bulb and chandelier had been selected by me. The furniture of the house gave the impression of a five-star hotel. I had showered great love on my home, and it had reciprocated in the same manner. While living there, I had earned everything; name, fame and wealth. After getting everything, what went wrong that I decided to leave it. Perhaps, my family’s dreams were too big to fit into the small house. Although, it had a big heart, so big that it had absorbed all of us. The list of necessities kept on increasing and the walls of the house seemed to be shrinking. Suddenly, everything seemed to be ’small’ so small that my heart was unable to hold my extreme love for that house, it slipped from my hand, like sand.
Dr. Hansa Deep
I still remember the day we had shifted to that house. How enthusiastically I used to explain its chief characteristics to the guests! “Look, the C.N. Tower is clearly visible from here; the beauty of autumn is beyond description. The clumps of trees, loaded with multicoloured leaves are adorable. The sunrise of this place is more beautiful than any hill station. When the sun comes out from the crimson clouds, its rays fall on the glass skyscrapers; get reflected and impart a golden hue to these buildings. They give the impression that they are made of gold. “Poor guests! They must have felt that I am a guide, showing off my museum. To say truly, that small house had really become a museum of my memories. A beautiful, lovable, and comfortable house, where I had invested my complete energy, in my writings. I created many stories and novels, lost in the flash of glittering lights, before me. Took many classes for my online students. Even in the Covid time, the city bathed in light never seemed sad to me, which I could see from here.
Gradually, I became aware of every nook and corner, every problem of that house. My keen eyes would see some part even before it fell apart and got it repaired. Perhaps, it even sensed my tiredness. It didn’t used to look soiled, and I was able to take rest, with a sigh of relief. We had become so used to each other! Even then, I left it and shifted to this new, big house. Although, it is quite big but, is located on the ground ,not standing with its head held high up in the air, like that small house. I have always liked people with a big heart, though small in stature. The chief characteristic of that house was its big heart.
Every morning, watching the rising sun, I have locked its beauty somewhere deep inside me. When I used to paint in words, every minute detail of the house, my family said, “you love the bricks which are inanimate and talk to the floor, which is silent.” But, frankly speaking, I have heard them. Every bit of the house knew my touch. Whenever I cleaned it, I felt the house was talking to me happily.
Leaving such a dear house, I was so worried to load my belongings in the truck, that I couldn’t even bid farewell, properly. I didn’t feel bad, handing over the keys of that house, rather, I was happy and felt like attaining freedom from some kind of imprisonment. I had left silently. The house watched me leaving, sadly. It hoped that I will have tears in my eyes, while leaving. But I was very busy in other things, like completing the paperwork, locking the door and many others. Moving towards a new horizon, I forgot everything. These walls had absorbed all my feelings. They were sad, watching me leave in this manner. Every corner of the house was trying to attract my attention. I had decorated it, sometimes with flowers and sometimes with colourful show pieces of fall. As I stepped out of the house, a piece of cement fell into my hand. I was not able to understand that embrace. On the contrary, the thought which came to my mind was, “the house is falling apart. It’s good we have left it. Old technique, outdated!” I threw that piece into the garbage bin and left in haste with the truck.
Today, when my children left, indifferently, ignoring my teary eyes, I am feeling as if my own body has hardened like cement and bricks. The bricks, which are baked in furnace and silently hold the burden on their shoulders. I feel, every part of my body is frozen in that silence. My children, who never used to leave me and kept the house alive with their laughter. At times, I would be their father too, as mother was always with them, in every breath. Today, I saw a different form of my children. When they were kids, I could feel the pain of separation in their eyes, even when they were leaving for school, kept waving their hands again and again. They were able to understand my mood, even before me. When I sat down to read something, they used to hand me, my spectacles. Today, both of them, did not look at me even once, while leaving for their separate homes.
I had left that house for my children’s convenience. Now they left me for their own. Suddenly, this large house seemed small to them or perhaps, I became small, and they grew in stature. They were free, after handing the extra keys of the house to me. A feeling of freedom from oldness and smallness! They were also in a hurry to leave me, perhaps. I was as strong as steel, and emotionless, like the house for them. They must have felt, I am losing my sheen.
Though my eyes were hurting with dried tears, I felt my body has become stronger than before, as if made of hard walls, free of all emotions. Cement and concrete were not a part of this or that house but had crept deep inside me. I was nothing more than a house for my children. The silent house was resounding with my own words, ‘Old technique, outdated. ‘Even, I have accepted the truth that in the new technique, the house speaks, not human beings.
I am hearing some sounds, perhaps the new house is laughing at me, or the laughter of the old house is also included in it. My heart, which was covered with the plaster of maternal love for all these years, has now broken.
********
Hindi Short fiction – टूक-टूक कलेजा by – Dr. Hansa Deep
(बहुमुखी प्रतिभा के धनी श्री एस के कपूर “श्री हंस” जी भारतीय स्टेट बैंक से सेवानिवृत्त अधिकारी हैं। आप कई राष्ट्रीय पुरस्कारों से पुरस्कृत/अलंकृत हैं। साहित्य एवं सामाजिक सेवाओं में आपका विशेष योगदान हैं। आप प्रत्येक शनिवार श्री एस के कपूर जी की रचना आत्मसात कर सकते हैं। आज प्रस्तुत है आपका एक भावप्रवण मुक्तक ।। नारी तुझको अबला नहीं, सबला बन कर जीना है ।।)
☆ साप्ताहिक स्तम्भ ☆ “श्री हंस” साहित्य # 43 ☆
☆ मुक्तक ☆ ।। नारी तुझको अबला नहीं, सबला बन कर जीना है ।। ☆ श्री एस के कपूर “श्री हंस” ☆
(आज प्रस्तुत है गुरुवर प्रोफ. श्री चित्र भूषण श्रीवास्तव जी द्वारा रचित एक ग़ज़ल – “जमाने की हवा से अब…” । हमारे प्रबुद्ध पाठकगण प्रो चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’ जी काव्य रचनाओं को प्रत्येक शनिवार आत्मसात कर सकेंगे।)
☆ काव्य धारा #109 ☆ ग़ज़ल – “जमाने की हवा से अब…” ☆ प्रो चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’ ☆
नये युग की धमक है अब धुंधलके से उजाले तक
नया सा दिखता है अब सब बाजारों से शिवाले तक।
पुराने घर, पुराने सब लोग, उनकी पुरानी बातें
बदल गई सारी दुनियां ज्यों सुराही से प्याले तक।
जमाने की हवा से अब अछूता कुछ नहीं दिखता
झलक दिखती नये रिश्तों की पति-पत्नी से साले तक।
चली हैं जो नयी फैशन दिखावों औ’ मुखोटों की,
लगे दिखने हैं अब चेहरे तो गोरे रंग से काले तक।
ली व्यवहारों ने जो करवट बाजारू सारी दुनिया में
किसी को डर नहीं लगता कहीं करते घोटाले तक।
निडर हो स्वार्थ अपने साधना, अब आम प्रचलन है
दिये जाने लगे हैं झूठे मनमाने हवाले तक।
मिलावट हो रही हर माल में भारी धड़ाके से
बाजारों में नही मिलते कहीं असली मसाले तक।
फरक आया है ऐसा सबकी तासीरों में बढ़चढ़कर
नहीं देते है गरमाहट कि अब ऊनी दुशाले तक।
बताने, बोलते, रहने, पहिनने के सलीकों में
नयापन है बहुत खानों में, स्वदों में निवाले तक।
खनक पैसों की इतनी बढ़ गई अब बिक रहा पानी
नहीं तरजीह देते फर्ज को कोई कामवाले तक।
गिरावट आचरण की, हुई तरक्की हुई दिखावट की
’विदग्ध’ मुश्किल से मिलते है, कोई सिद्धान्त वाले अब।
विज्ञान की अन्य विधाओं में भारतीय ज्योतिष शास्त्र का अपना विशेष स्थान है। हम अक्सर शुभ कार्यों के लिए शुभ मुहूर्त, शुभ विवाह के लिए सर्वोत्तम कुंडली मिलान आदि करते हैं। साथ ही हम इसकी स्वीकार्यता सुहृदय पाठकों के विवेक पर छोड़ते हैं। हमें प्रसन्नता है कि ज्योतिषाचार्य पं अनिल पाण्डेय जी ने ई-अभिव्यक्ति के प्रबुद्ध पाठकों के विशेष अनुरोध पर साप्ताहिक राशिफल प्रत्येक शनिवार को साझा करना स्वीकार किया है। इसके लिए हम सभी आपके हृदयतल से आभारी हैं। साथ ही हम अपने पाठकों से भी जानना चाहेंगे कि इस स्तम्भ के बारे में उनकी क्या राय है ?
☆ ज्योतिष साहित्य ☆ साप्ताहिक राशिफल (21 नवंबर से 27 नवंबर 2022) ☆ ज्योतिषाचार्य पं अनिल कुमार पाण्डेय ☆
जय श्री राम – कहा गया है – “मिलता है जो भाग्य में लिखा होता है – मिलता है वही ना किसी को कम ना किसी को ज्यादा – सबको अपने भाग्य से अपना हिस्सा मिलता है।”
नमस्कार मैं हूं पंडित अनिल पांडे । 21 नवंबर से 27 नवंबर 2022 तक अर्थात विक्रम संवत 2079 शक संवत 1944 के अगहन मास के कृष्ण पक्ष की द्वादशी से शुक्ल पक्ष की चतुर्थी तक के सप्ताह में आपको क्या मिलेगा क्या नहीं मिलेगा । यही बताने के लिए आज मैं चर्चा कर रहा हूं।
इस सप्ताह चंद्रमा प्रारंभ में कन्या राशि में रहेगा । 21 तारीख को ही 10:38 दिन से तुला राशि में प्रवेश करेगा । उसके उपरांत वृश्चिक और धनु राशि में गमन करते हुए 27 तारीख को 10:17 रात से मकर राशि में प्रवेश करेगा। इस सप्ताह चंद्रमा 23 तारीख के सांयं काल 4:08 से 25 तारीख के 7:45 रात तक वृश्चिक राशि में रहेगा। वृश्चिक राशि चंद्रमा की नीच राशि होती है परंतु इन दिनों में चंद्रमा नीच भंग राज योग बनाएगा अतः जिस भी स्थान पर होगा उस स्थान को लाभ पहुंचाएगा।
इस सप्ताह सूर्य बुध और शुक्र वृश्चिक राशि में रहेंगे । मंगल वृष राशि में वक्री रहेगा । इसी प्रकार शनि पूरे सप्ताह मकर राशि में रहेगा । गुरु प्रारंभ में मीन राशि में वक्री रहेगा तथा 24 तारीख को 4:29 सायंकाल से मार्गी हो जाएगा । राहु पूरे सप्ताह मेष राशि में वक्री रहेगा।
आइए अब हम राशि वार राशिफल की चर्चा करते हैं।
मेष राशि
इस सप्ताह आपको अपने कार्यालय में सम्मान प्राप्त होगा । भाग्य आपका साथ देगा । आपके खर्चे में वृद्धि होगी । यह व्यय किसी शुभ कार्य के लिए होगा । । धन आने का योग कम है । छोटी मोटी दुर्घटना हो सकती है। विवाह कार्यों में बाधाएं आएंगी । इस सप्ताह आपके लिए 21 , 22 और 23 तारीख उत्तम है । 24 और 25 तारीख को आप दुर्घटना से बाल-बाल बचेंगे । आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह काले कुत्ते को रोटी खिलाएं। सप्ताह का शुभ दिन मंगलवार है।
वृष राशि
अगर आप अविवाहित हैं तो आपके यहां पर इस सप्ताह विवाह प्रस्ताव आएंगे । व्यापार सामान्य चलेगा । भाग्य आपका साथ देगा । आपके पास धन आएगा । आपका स्वास्थ्य थोड़ा खराब हो सकता है । आपके सुख में वृद्धि होगी । दुर्घटना से बचने का प्रयास करें । इस सप्ताह आपके लिए 24 और 25 तारीख उत्तम है । 24 और 25 तारीख को आपको अपने व्यापार में लाभ होगा । दूर देश की यात्रा भी हो सकती है ।आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह गाय को हरा चारा खिलाएं ।सप्ताह का शुभ दिन शुक्रवार है।
मिथुन राशि
इस सप्ताह आपका स्वास्थ्य पहले जैसा ही रहेगा । आपके जीवन साथी का भी स्वास्थ्य सामान्य रहेगा । आपके शत्रु पराजित होंगे । आपको अपने संतान से सहयोग प्राप्त नहीं होगा । व्यापार में बाधा आ सकती है । इस सप्ताह आपके लिए 26 और 27 तारीख किसी भी कार्य हेतु उत्तम है । अगर आप रोगी हैं तो 24 और 25 तारीख को आपको रोग से मुक्ति हो सकती है । आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह शनिवार को शनि देव का पूजन करें । सप्ताह का शुभ दिन शुक्रवार है।
कर्क राशि
आपके जीवन साथी का उत्तम समय चल रहा है । आपका स्वास्थ्य थोड़ा खराब हो सकता है । पिताजी से आपके संबंध खराब हो सकते हैं । पिताजी को कष्ट भी संभव है । भाग्य आपका भरपूर साथ देगा । धन आने का उत्तम योग है । आपके संतान से आपको सहयोग प्राप्त होगा । व्यापार सामान्य है । शत्रु परास्त होंगे । शत्रु को परास्त करने के लिए आपको कार्य भी करना पड़ेगा । इस सप्ताह आपके लिए 21 , 22 और 23 नवंबर उत्तम और लाभप्रद है । अगर आप विद्यार्थी हैं तो आपके लिए 24 और 25 नवंबर को सफलताएं मिल सकती हैं । 26 और 27 तारीख को आपको सावधान रहना चाहिए । इस सप्ताह आपको चाहिए कि आप मंगलवार का व्रत करें और उसी दिन हनुमान जी के मंदिर में जाकर हनुमान जी का दर्शन करें। सप्ताह का शुभ दिन सोमवार है।
सिंह राशि
इस सप्ताह आपकी सुख में वृद्धि होगी । माताजी का स्वास्थ्य उत्तम रहेगा । भाग्य आपके विपरीत है अतः आपको परिश्रम ज्यादा करना पड़ेगा । शत्रु शांत रहेंगे । आपको उनसे सावधान रहना चाहिए । कार्यालय में आपको असहयोग का सामना करना पड़ेगा । इस सप्ताह 24 और 25 तारीख को आप सुख संबंधी कोई सामग्री खरीद सकते हैं । यह भी संभव है कि उस दिन आपको लोगों के बीच प्रतिष्ठा प्राप्त हो । इस सप्ताह आपको चाहिए कि आप गुरुवार का व्रत करें और राम रक्षा स्त्रोत का जाप करें । सप्ताह का शुभ दिन बृहस्पतिवार है।
कन्या राशि
इस सप्ताह आपके पुत्र को उन्नति प्राप्त हो सकती है । आपके क्रोध के मात्रा में वृद्धि होगी । भाग्य आपका साथ दे सकता है । आपका और आपके जीवन साथी का स्वास्थ्य सामान्य रहेगा । इस सप्ताह आपके लिए 26 और 27 तारीख उत्तम फलदायक हैं । 24 और 25 तारीख को आपके अपने भाइयों से आपके संबंध ठीक हो सकते हैं । इस सप्ताह आपको चाहिए कि आप शुक्रवार को किसी भी मंदिर में जाकर किसी विद्वान ब्राह्मणों को सफेद वस्त्र का दान दें । सप्ताह का शुभ दिन रविवार है।
तुला राशि
इस सप्ताह आपको उत्तम धन प्राप्ति का योग है । यह धन प्राप्ति संभवत 24 या 25 तारीख को हो सकती है । आपके माताजी का स्वास्थ्य ठीक रहेगा । पिताजी के स्वास्थ्य में थोड़ी खराबी आ सकती है । आपको दुर्घटनाओं से बचने का प्रयास करना चाहिए । इस सप्ताह आपकी पुरानी कोई बीमारी भी ठीक हो सकती है । इस सप्ताह आपके लिए 21, 22 और 23 तारीख उत्तम फलदायक है । आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह गाय को हरा चारा खिलाएं । सप्ताह का शुभ दिन बुधवार है।
वृश्चिक राशि
यह सप्ताह आपके लिए मिश्रित फलदायक है। आपका स्वास्थ्य ठीक रहेगा । इस बात की पूरी संभावना है कि फेफड़े या मस्तिष्क संबंधी कोई रोग हो जाय । आपके जीवनसाथी को शारीरिक कष्ट हो सकता है । कार्यालय में आपको सम्मान प्राप्त होगा । क्रोध की मात्रा में थोड़ी बहुत वृद्धि संभव है । इस सप्ताह आपके लिए 24 व 25 तारीख उत्तम है । इन दोनों तारीख को मैं आपको कुछ लाभ प्राप्त हो सकता है । 21 , 22 और 23 नवंबर को आपको सावधान रहकर कोई भी कार्य करना चाहिए। आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह शनिवार को दक्षिण मुखी हनुमान जी के मंदिर में जाकर कम से कम 3 बार हनुमान चालीसा का जाप करें। सप्ताह का शुभ दिन बृहस्पतिवार है।
धनु राशि
आपकी कुंडली के गोचर में इस सप्ताह शत्रु हन्ता योग बन रहा है । आपके सभी शत्रु इस सप्ताह पराजित हो सकते हैं परंतु इसके लिए आपको प्रयास करने होंगे । पिछले सप्ताह से इस सप्ताह के खर्चे में कमी आएगी । कचहरी के मामलों में आपको सफलता मिल सकती है । भाग्य साथ दे सकता है । संतान से आपको कष्ट हो सकता है । छात्रों के पढ़ाई में बाधा आ सकती है । इस सप्ताह आपके लिए 26 और 27 नवंबर उत्तम है। इस दिन आप जो भी कार्य करना चाहेंगे वह संपन्न हो सकता है । कचहरी के कार्यों या ऋण मुक्ति आदि में 24 और 25 नवंबर को सफलता का विशेष योग है । आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह अपने सन्तान के कष्टों को दूर करने के लिए राहु और केतु की शांति का उपाय करवाएं । सप्ताह का शुभ दिन रविवार है।
मकर राशि
इस सप्ताह आपके पास धन आने का विशेष योग है इस बात की भी संभावना है कि 24 और 25 तारीख को प्रचूर मात्रा में आपके पास धन आये । व्यापार ठीक चल सकता है । व्यापार में प्रगति होगी । इस सप्ताह आपके कार्यों को पूर्ण करने में भाग्य का योगदान कम रहेगा । आपको अपने कार्य के परिश्रम से ही पूर्ण करने होंगे यह सप्ताह आपके लिए 21, 22 और 23 नवंबर उत्तम और सफलता दायक हैं । 26 और 27 तारीख को आपको संभल कर कार्य करना चाहिए। आपको चाहिए क्या आप इस सप्ताह गणेश अथर्वशीर्ष का स्वयं पाठ करें या किसी विद्वान ब्राह्मण से पाठ करें। सप्ताह का शुभ दिन बुधवार है।
कुंभ राशि
अगर आप कर्मचारी या अधिकारी हैं तो इस सप्ताह कार्यालय में प्रतिष्ठा प्राप्त होगी । आप के अधिकारियों की आप पर विशेष कृपा रहेगी । नए शत्रु बन सकते हैं । धन आने का योग है । इस सप्ताह आप कोई बड़ा कार्य प्रारंभ करने का सोच सकते हैं परंतु उसको इस सप्ताह कर नहीं पाएंगे । इस सप्ताह आपके लिए 24 और 25 तारीख उत्तम है । 24 और 25 को आप को अपने कार्यालय में कुछ विशेष सफलता मिल सकती है । आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह प्रतिदिन भगवान शिव का अभिषेक करें । सप्ताह का शुभ दिन शुक्रवार है ।
मीन राशि
आपका स्वास्थ्य पूर्ववत रहेगा । भाग्य आपका पुरजोर साथ देगा । आपको चाहिए कि आप वे सभी कार्य जो भाग्य के कारण हो नहीं पा रहे हैं , उनको करने का इस सप्ताह प्रयास करें। धन आने का योग है । कार्यालय में भी आपकी प्रतिष्ठा ठीक रहेगी । शत्रु पराजित हो सकते हैं । इस सप्ताह आपके लिए 26 और 27 नवंबर लाभदायक है । 21 , 22 और 23 नवंबर को आपको कई कार्यों में असफलता मिल सकती है । 21 ,22 और 23 को आपको सतर्क रहना चाहिए । आपको चाहिए कि आप इस सप्ताह रूद्राष्टक का पाठ करें। सप्ताह का शुभ दिन रविवार है।
आपसे अनुरोध है कि इस पोस्ट का उपयोग करें और हमें इसके प्रभाव के बारे में बताएं ।
मां शारदा से प्रार्थना है या आप सदैव स्वस्थ सुखी और संपन्न रहें। जय मां शारदा।
लहानमोठ्या सगळ्या माणसांना खेळायला आवडतं. खेळ म्हणजे मनोरंजन किंवा शारीरिक व्यायामासाठी केली जाणारी कोणतीही क्रीडा, कोणतीही ऍक्टव्हिटी. खेळणं ही माणसाची नैसर्गिक प्रवृत्ती आहे. खेळांना मानवी जीवनात महत्त्वाचे स्थान आहे.खेळ आपल्याला व्यथा, चिंता विसरायला लावतात. खेळांमुळे विरंगुळा मिळतो. शरीर आणि मन ताजेतवाने होते. मैदानी खेळांचे फायदे तर पुष्कळ आहेत. कब्बडी, खो खो सारख्या खेळांमुळे भरपूर व्यायाम होतो, शरीर बळकट,काटक बनते. चिकाटी, दमदारपणा, खिलाडूवृत्ती असे अनेक गुण वाढीस लागतात.
आजच्या जेष्ठ नागरिकांना त्यांच्या लहानपणी भरपूर खेळायला मिळालं. अभ्यास कमी आणि खेळ दंगा जास्त. खरंखुरं निरागस, बिनधास्त बालपण या पिढीनं अनुभवलं. आधुनिक खेळ, इलेक्ट्रॉनिक गॅझेट्स या पासून अनभिज्ञ राहिलेली ही मुलं छोट्या छोट्या गोष्टीत रममाण होत असत. गोट्या, विटीदांडू, भिंगऱ्या, भोवरे,लगोऱ्या असे खेळ खेळत ही मुलं मोठी झाली. सूरपारंब्या, मामाचं पत्र हरवलं, लपंडाव अशा खेळांना वेगळं साहित्य लागत नसे. पैसे तर बिल्कुल लागत नसत. लागत असे फक्त खेळण्याची, सवंगड्यांची ओढ. या खेळांनी ही पिढी शारीरिक दृष्ट्या सुदृढ आणि मानसिक दृष्ट्या सक्षम झाली. हातात महागडे खेळ नसतानाही आनंद लुटायला शिकली. या पिढीला बडबडगीतांनी, बालकथा, बालगाणी यांनीही समृद्ध केलं. राजाराणीच्या गोष्टीत रमली. ऐतिहासिक, पौराणिक कथा, इसापनीतीच्या बोधकथांनी संस्कारित झाली. आजी आजोबांचं बोट धरून, प्रवचन किर्तनातून, ज्ञानोबा तुकोबाची अभंगवाणी शिकली. घरात बोलायला इतकी माणसं असत की टॉकिंग टॉमची गरज भासत नसे. या मुलींच्या बाहुल्या अबोल होत्या.तरीही भावला भावलींचं लुटूपुटूच्या लग्नात अख्खं घरदार खेळे . चिंध्यांची बाहुली, चिंध्यांचाच बाहुला, पण त्यांना नटवण्यात कल्पकता वापरली जाई. हलू न शकणाऱ्या, बोलू न शकणाऱ्या या बाहुल्या, या ठका, ठकी सगळ्या आळीला बोलकं करत.
‘लाडकी बाहुली होती माझी एक ‘ या कवितेत कवयित्री इंदिरा संतांनी बाहुली हरवली म्हणून झुरणाऱ्या मुलीचं केलेलं वर्णन अविस्मरणीय आहे. खेळायला दिलेली लाडकी बाहुली . . . . बाहुली हरवली म्हणून हिरमुसलेली बालिका, दुसऱ्या कितीही बाहुल्या जवळ असल्या तरी तीच बाहुली हवी , यासाठी झुरणारी बालिका डोळ्यासमोर येते.. माळावर खेळणाऱ्या मैत्रिणी, गवत, पाऊस हे सगळं आज दुर्लभ झालंय. पावसात भिजून खराब झालेली, गायीनं तुडवल्यामुळं आकार बिघडलेली, केसांच्या झिपऱ्या झालेली तीच बाहुली त्या बालिकेला प्रिय आहे हे सांगणारी. .
‘परी आवडली ती तशीच मजला राणी ‘
ही ओळ खूप काही सांगून जाते. आजकालच्या युझ ऍन्ड थ्रो च्या जमान्यात रोज नवा हट्ट, नवा खाऊ, नवं खेळणं, नवे कपडे असा बालहट्ट सहज पुरवला जातो. मोकळ्या मनानं, मोकळ्या मैदानात, मनसोक्त दंगामस्ती करायच्या वयात आजचे किड्स एसीत बसून फक्त अंगठ्याचा व्यायाम करताना दिसतात.ही पिढी उत्क्रांतीच्या नियमानुसार आधीच्या पिढीपेक्षा नक्कीच जास्त हुशार आहे, कुशल आहे. पण टेक्नॉलॉजीच्या जटील जाळ्यात अडकली आहे. टेक्नॉलॉजी वाईट नक्कीच नाही. पण तिचा उपयोग गरजे पुरताच, मर्यादीत स्वरूपातच केला पाहिजे,हे सांगायला जुन्या पिढीनं सरसावलं पाहिजे, गदिमांच्या नाचणाऱ्या मोराला घेऊन, इंदिरा संतांच्या लाडक्या भावलीला घेऊन, गवतफुला बरोबर वाऱ्यावर डोलत, माळावर पतंग उडवत, झुकझुक गाडीत बसून खंडाळ्याच्या घाटातून, निसर्गाच्या कुशीत नव्या पिढीला हळूच घेऊन जायला हवं.
सामानाचा शेवटचा कंटेनर ट्रकवार चढला होता. मुलांना आपल्या सामानाने भरलेल्या ट्रकसोबत निघण्याची घाई होती. आपल्या गाडीत बसून ते हात न हलवताच निघून गेले होते. मी रिकाम्या रस्त्याकडे बघत, हात हलवत तशीच काही क्षण उभी राहिले. मग आपलं असलं वागणं आसपासच्या शेजार्यांनी बघितलं तर नसेल ना, या विचाराने मी खजील झाले.
उदास होऊन मी घरात पाऊल ठेवलं, तेव्हा तिथल्या निस्तब्ध शांततेनं मला जसं काही खेचून घेतलं. माझं जुनं घर सोडताना अशी निस्तब्ध शांतता मी माझ्यात कैद केली होती. मी ते जुनं घर सोडून या नव्या घरात आले, त्यावेळचे ते क्षण मी पुन्हा अनुभवू लागले. त्या घरात मी चांगली बारा वर्षे राहिले होते आणि ते माझ्या जीवनातले सगळ्यात चांगले दिवस होते. आई म्हणायची, ‘बारा वर्षांनंतर तर घराभोवतालच्या उकिरड्याचे दिवसही फिरतात.’ न जाणे, कुणाचे दिवस फिरले? माझे? की घराचे? माझे दिवस तर त्या घरात चांगले गेले. कदाचित मी यासाठी ते घर सोडून आले की माझ्यानंतर त्या ठिकाणी येणार्या परिवाराला ते घर माझ्यापेक्षाही जवळिकीचं, अधीक आत्मीय वाटावं.
ते घर लावण्यात, सजवण्यात मी माझा जीव ओतला होता, ही गोष्ट वेगळी. अगदी मनापासून मी ते सजवलं होतं. खोलीतील प्रत्येक भिंतीवर माझ्या हाताची चित्रकारी होती. प्रत्येक बल्ब आणि झुंबराचा प्रकाश माझ्या डोळ्यांनी पसंत केलेला होता. माझी खुर्ची, माझं टेबल, आणि माझा पलंग हे सगळं मिळून मला पंचतारांकित हॉटेलचा अनुभव द्यायचे. मी त्या घरट्यावर खूप खूप प्रेम केलं होतं आणि त्या बदल्यात त्यानेही मला काही दिलं होतं. तिथे राहून मी नाव, पैसा, यश सगळं काही मिळवलं. इतकं सगळं असूनही मग काय झालं की ते घर सोडायचा निर्णय मी घेतला? कदाचित माझ्या घरातल्या लोकांचे विचार त्या घराला मागास मानू लागले. खरं तर त्याचं मन खूप मोठं होतं , इतकं की आम्ही सगळे त्यात मावत होतो. एक एक करत गरजांची यादी वाढली आणि घराच्या भिंती लहान होऊ लागल्या. इतक्या लहान की माझी तीव्र इच्छाशक्ती माझ्या मन-बुद्धीतून वाळूसारखी घसरत गेली.
डॉ. हंसा दीप
मला आठवलं, जेव्हा आम्ही त्या घरात नव्याने राहायला गेलो, तेव्हा मी अतिशय आनंदाने, उत्साहाने घरी आलेल्या पाहुण्यांना तिथल्या खास गोष्टींचं वर्णन करून सांगायची. ‘ हे बघा ना, इथून सीएन टॉवर दिसतो. पानगळीच्या दिवसातल्या पानांच्या आगळ्या- वेगळ्या रंगछटांबद्दल काय बोलावं? रंगी-बेरंगी पानांनी लगडलेली ती झाडी इथून इतकी सुंदर दिसते, इतकी सुंदर दिसते की बस्स! किती वर्णन करावं! आणि इथला सूर्योदय कुठल्याही हिल स्टेशनच्या सूर्योदयावर मात करेल, असा अप्रतीम . ढगातून बाहेर येणारी सूर्यकिरणे , समोरच्या खिडकीच्या काचेवर पडून परावर्तीत होतात, तेव्हा ही सारी इमारत सोनेरी होऊन जाते. सोन्यासारखी झळझळते.‘
बिच्चारे पाहुणे. त्यांना नक्कीच वाटत असणार, की एखाद्या गाईडप्रमाणे मी माझं म्युझियम दाखवते आहे. खरं सांगायचं, तर ते घर माझ्या जीवनातील आठवणींचं एक संग्रहालायच बनलेलं होतं. सगळ्यात आवडतं आणि सगळ्यात आरामदायी घर. त्याने मला लेखनासाठी ऊर्जा देण्यात कसलाही कंजुषपणा केला नाही. समोर दिसणार्या झिळमिळत्या प्रकाशाच्या पुरात बुडून मी अनेक कथा लिहिल्या. कादंबर्या लिहिल्या. किती वर्गांना शिकवलं. कोवीदमध्येसुद्धा प्रकाशात नाहून निघालेलं हे शहर इथून बघताना मला कधी उदास नाही दिसलं.
बघता बघता, मी त्या घराची प्रत्येक वीट, प्रत्येक अडचण ओळखू लागले. एखादी गोष्ट तुटून खाली निखळण्यापूर्वीच माझं तिकडे लक्ष जायचं आणि मी ती दुरुस्त करून टाकी. घरही कदाचित माझा शिणवठा समजून घेत असेल. कुठेच काही अस्वच्छ नाही, असं दिसलं की मी तृप्तीचा श्वास घेऊन आराम करायची. इतके आम्ही एक दुसर्याला परिचित होतो. तरीही, मी त्याला सोडून या नवीन घरात आले. सकाळी उठून बाहेरची दुनिया बघायची माझी सवय, या नव्या घरात दाबून राहिली. हे घर आहे खूप मोठं, पण जमिनीवर त्या जुन्या छोट्या घराप्रमाणे छाती उंचावत उभं नाहीये. छोटे पण मोठ्या मनाचे लोक मला नेहमीच भावतात. हीच तर त्या छोट्या घराची विशेषता होती. त्याचं हृदय. त्याचं मन.
दररोज सकाळी उगवत्या सूर्याचा लालिमा न्याहाळत, मी ते क्षण माझ्या अंतरंगात कैद केले आहेत. मी घरातील नस न नस शब्दात चित्रित करते, तेव्हा घरचे म्हणतात, ‘तू विटांवर प्रेम करतेस, ज्या निर्जीव आहेत. तू जमिनीशी बोलतेस, जी गप्प आहे.’ पण खरंच सांगते, मी त्या सगळ्यांना ऐकलं आहे. घरातील कण न कण माझ्या हातांचा स्पर्श ओळखत असे. मी झाडून-पुसून सगळं स्वच्छ करत असे, तेव्हा वाटायचं ते घर हसून बोलतय माझ्याशी.
ते घर सोडताना, सामान नीट ट्रकवर चढवण्याच्या नादात मी इतकी गुंतले होते की मी त्या घराचा निरोपही नीटपणे घेतला नाही. माझ्या त्याच घराची चावी दुसर्या कुणाकडे सोपवताना माझं मन जराही द्रवलं नाही. उलट अगदी हलकं हलकं वाटू लागलं होतं. जशी काही कुठल्या कैदेतूनं माझी सुटका झालीय. न बोलताच त्या घरातून मी बाहेर पडले. घर उदास होतं. मला जाताना बघत होतं. अशा उमेदीने बघत होतं होतं की बाहेर पडताना माझ्या डोळ्यात येणारे अश्रू मी थांबवू शकणार नाही. पण त्यावेळी मला कुलूप लावणे, कागदपत्र सांभाळणे, आणि अशा अनेक चिंतांनी घेरलं होतं. माझ्या नव्या घराकडे जाण्याच्या ओढीत मी सगळं काही विसरून गेले. माझ्या सगळ्या भावना या घराच्या भिंतीत सामावल्या गेल्या. मला आशा तर्हेने जाताना बघून ते उदास झालं. घराचा कोपरा न् कोपरा माझं लक्ष आपल्याकडे वेधण्याचा पुरेपूर प्रयत्न करत होता. हे कोपरे मी कधी फुलांनी, कधी वेगवेगळ्या रंगी-बेरंगी शो-पीसने सजवले होते. बाहेर पडताच माझ्या हातात सिमेंटचा एक तुकडा पडला. मी त्या घराचं ते आलिंगन समजू शकले नाही. मनात आलं, ‘बरं झालं इथून बाहेर पडतोय. या घराचं सांगाडा आता ढिला होत चाललाय. जुनं तंत्र. आऊट डेटेड… ‘ मी तो तुकडा कचर्याच्या डब्यात टाकला आणि घाईने ट्रकबरोबर निघाले.
आज मुलांचे तटस्थ डोळे माझ्या ओलसर झालेल्या पापण्यांना स्पर्श न करताच दृष्टिआड झाले, तेव्हा मला वाटलं, माझं शरीर सिमेंटसारखं मजबूत आणि विटांसारखं पक्कं झालय. भट्टीच्या आचेत भाजलेल्या विटा, सगळं ओझं आपल्या खांद्यावर घेऊन हयातभर गप्प बसतात. माझं अंग-प्रत्यांग त्या स्तब्ध शांततेत जखडल्यासारखं झालय जसं. दिवसभर खिदळणारी मुले माझ्या अवती-भवती भिरभिरत असायची. गरज असेल तेव्हा ती मला आपल्या वडलांच्या रूपात बघायची. आणि आई … प्रत्येक श्वासात, प्रत्येक स्पंदनात त्यांच्या सोबतच असायची. आजचं मुलांचं हे रूप त्यांच्या लहानपणाच्या रूपापेक्षा आगदीच वेगळं. शाळेत जाताना आईला सोडून रहावं लागण्याच दु:खं ती आपल्या डोळ्यांनी दाखवत. वारंवार वळून हात हलवायचे. माझ्या मनाची अवस्था माझ्या आधी ओळखायचे. काही वाचायला बसले आणि चश्मा मिळत नसेल, तर पटकन आणून माझ्या हातात ठेवत होते. आज त्याच दोन्ही मुलांनी आपापल्या घरी जाताना आपल्या ममाकडे वळून बघितलंसुद्धा नाही.
मी मुलांच्या सोयी-सुविधेसाठी ते घर सोडलं होतं. आता मुलांनी आपल्या सोयी-सुविधेसाठी मला सोडलं. अचानक इतकं ‘मोठं’ घर ‘छोटं’ वाटू लागलं किंवा मग मीच छोटी झाले आणि मुलांचा बांधा मोठा होत चालला. घराच्या इतर किल्ल्या मला देऊन जशी काही मुक्ती मिळवली. जुनाटपणा आणि छोटेपणा यापासून मुक्तीची जाणीव. मला सोडताना त्यांनाही घाईच झालेली असणार. माझं अस्तित्व त्यांच्यासाठी घरासारखच भरभक्कम, पोलादी होतं. भावहीन. त्यांना माझा अस्थिपंजर ढिला झालेला दिसत असणार. सुकलेल्या आसवांच्या पलीकडे मला माझं शरीर पाहिल्यापेक्षा अधीक मजबूत वाटू लागलं. मला कुठल्याही प्रकारच्या भावुक वातावरणापासून दूर ठेवणारं. मजबूत भिंतींनी बांधलेलं. सीमेंट आणि कॉँक्रीट या किंवा त्या घरात नाही, माझ्या हाडा-माणसाच्या आत खोलवर सामावले गेले आहे. माझ्या मुलांसाठी मीदेखील एखाद्या घरापेक्षा जास्त नाही. या अबोल भिंती, ओरडून ओरडून माझेच शब्द मला पुन्हा ऐकवताहेत. ‘जुनं तंत्र… आउट डेटेड!’ मीदेखील हे सत्य स्वीकारलय की नवीन तंत्रात घरं बोलतात. माणूस नाही.
कान नक्कीच काही तरी ऐकताहेत. कदाचित हे नवीन घर खदाखदा हसतय किंवा मग यात जुन्या घराचा आवाजदेखील मिसळतोय. वर्षानुवर्ष ममतेच्या अस्तरांच्या आवरणाने झाकलेलं माझं काळीज निर्जीव तुकड्याप्रमाणे ढासळत चाललय.
एकदा मुंबईहून बंगळुरूला जाणाऱ्या ट्रेनमध्ये ड्युटीवर असलेल्या टीटीईने (ट्रेन तिकीट परीक्षक) सीटखाली लपलेल्या एका मुलीला पकडले. ती सुमारे 13 किंवा 14 वर्षांची होती. टीटीईने मुलीला तिकीट काढण्यास सांगितले. तिच्याकडे तिकीट नसल्याचे उत्तर मुलीने संकोचून दिले. टीटीईने तरुणीला ताबडतोब ट्रेनमधून उतरण्यास सांगितले.
तेवढ्यात मागून आवाज आला “मी तिच्यासाठी पैसे देईन”. पेशाने कॉलेज लेक्चरर असलेल्या श्रीमती उषा भट्टाचार्य यांचा तो आवाज होता. श्रीमती भट्टाचार्य यांनी मुलीच्या तिकिटाचे पैसे दिले आणि तिला तिच्याजवळ बसण्याची विनंती केली. तिने तिला तिचे नाव काय विचारले.
“चित्रा”, मुलीने उत्तर दिले.
“तू कुठे जात आहेस?”
“मला कुठेही जायला नाही.” मुलगी म्हणाली..
“मग चल माझ्यासोबत.” श्रीमती भट्टाचार्य यांनी तिला सांगितले. बंगळुरूला पोहोचल्यानंतर श्रीमती भट्टाचार्य यांनी मुलीला एका एनजीओकडे सोपवले. नंतर श्रीमती भट्टाचार्य दिल्लीला स्थलांतरित झाल्या आणि दोघींचा एकमेकांशी संपर्क तुटला.
सुमारे 20 वर्षांनंतर श्रीमती भट्टाचार्य यांना सॅन फ्रान्सिस्को (यूएसए) येथे एका महाविद्यालयात व्याख्यान देण्यासाठी आमंत्रित करण्यात आले. ती एका रेस्टॉरंटमध्ये जेवण करत होती. ते संपल्यानंतर तिने बिल मागितले, परंतु तिला सांगण्यात आले की बिल आधीच भरले आहे. जेव्हा ती मागे वळली तेव्हा तिला एक स्त्री तिच्या पतीसह तिच्याकडे पाहून हसताना दिसली. श्रीमती भट्टाचार्य यांनी जोडप्याला विचारले, ” तुम्ही माझे बिल का भरले? “
त्या तरुणीने उत्तर दिले, ” मॅडम, मुंबई ते बंगळुरू या रेल्वे प्रवासासाठी तुम्ही माझ्यासाठी जे भाडे दिले होते, त्या तुलनेत मी भरलेले बिल खूपच कमी आहे…… दोन्ही महिलांच्या डोळ्यातून अश्रू वाहत होते.
“अरे चित्रा… ती तूच आहेस..!! ” सौ. भट्टाचार्य आनंदाने आश्चर्यचकित होऊन म्हणाल्या.
एकमेकींना मिठी मारताना ती तरुणी म्हणाली, ” मॅडम माझे नाव आता चित्रा नाही. मी सुधा मूर्ती आहे. आणि हा माझा नवरा आहे… नारायण मूर्ती “.
— अचंबित होऊ नका. इन्फोसिस लिमिटेडच्या अध्यक्षा श्रीमती सुधा मूर्ती आणि लाखो कोटींची इन्फोसिस सॉफ्ट वेअर कंपनी स्थापन करणारे श्री नारायण मूर्ती यांची सत्यकथा तुम्ही वाचत आहात.
— होय, तुम्ही इतरांना दिलेली छोटीशी मदत त्यांचे संपूर्ण आयुष्य बदलू शकते !
” कृपया संकटात असलेल्यांचे चांगले करणे थांबवू नका, विशेषत: जेव्हा ते करण्याचे सामर्थ्य तुमच्यात असते.”
—अक्षता मूर्ती या जोडप्याची मुलगी आहे आणि ऋषी सुनक यांच्याशी तिने लग्न केले आहे, जे यूकेचे पंतप्रधान बनले आहेत…!!
प्रस्तुती – श्री विनय माधव गोखले
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
संजय दृष्टि – समय 
कवितेचा उत्सव 
विविधा 
☆ सौ. दीपा नारायण पुजारी ☆
जीवनरंग 
इंद्रधनुष्य 
