Author: Hemant Bawankar

डाॅ.नयना कासखेडीकर

[भारतीय संस्कृतीतमध्ये आपल्या जीवनात असणार्‍या गुरूंना अर्थात मार्गदर्शन करणार्‍या व्यक्तिंना अत्यंत महत्वाचे स्थान आहे, हे महत्व आपण शतकानुशतके वेगवेगळ्या पौराणिक, वेदकालीन, ऐतिहासिक काळातील अनेक उदाहरणावरून पाहिले आहे. आध्यात्मिक गुरूंची परंपरा आपल्याकडे आजही टिकून आहे. म्हणून आपली संस्कृतीही टिकून आहे.

एकोणीसाव्या शतकात भारताला नवा मार्ग दाखविणारे आणि भारताला आंतरराष्ट्रीय विचारप्रवाहात आणणारे, भारताबरोबरच सार्‍या विश्वाचे सुद्धा गुरू झालेले स्वामी विवेकानंद.

आपल्या वयाच्या जेमतेम चाळीस वर्षांच्या आयुष्यात, विवेकानंद यांनी  गुरू श्री रामकृष्ण परमहंस यांचे शिष्यत्व पत्करून जगाला वैश्विक आणि व्यावहारिक अध्यात्माची शिकवण दिली आणि धर्म जागरणाचे काम केले, त्यांच्या जीवनातील महत्वाच्या घटना आणि प्रसंगातून स्वामी विवेकानंदांची ओळख या चरित्र मालिकेतून करून देण्याचा हा प्रयत्न आहे.] 

  विविधा 

☆ विचार–पुष्प – भाग 9 – वडील ☆ डाॅ.नयना कासखेडीकर ☆

‘स्वामी विवेकानंद’ यांच्या जीवनातील घटना-घडामोडींचा आणि प्रसंगांचा आढावा घेणारी मालिका ‘विचार–पुष्प’.

वडील म्हणजे पिता, अर्थात घराला घरपण देणारा, सर्वांना एकत्र बांधून ठेवणारा कर्ता पुरुष.

वरुन कडक आणि कठोर, पण तेव्हढाच आतून प्रेमळ. पुत्रवियोगाने अत्यंत विव्हल झालेला राजा दशरथ आणि वचन पाळणारा श्रीराम यांच्यातलं बापलेकाचं नातं सर्वज्ञात आहेच. जगण्याचं पाठबळ देणारे, आपल्या जन्मापासून त्यांच्या मरण्यापर्यंत आयुष्य खर्ची घालणारे असे हे आपले वडिल आपली ‘प्रेरणा’ असतात. मुलांच्या आयुष्याच्या शिदोरीची एलआयसी म्हणा किंवा कुठल्या स्कीम मध्ये म्हणा किंवा एखाद्या रिकरींग अकाऊंट मध्ये सोय लावणारे वडिल. मुलांचं स्वतंत्र व्यक्तिमत्व घडावं म्हणून प्रयत्नशील असतात. मुलं जसजशी मोठी होतात तसातसा वडिल आणि मुलगा यांच्यात संवाद होणं तितकच महत्वाचं असतं. ही नात्यांची घट्ट वीण संवादानेच बांधली जाते असे मला वाटते. या विणेतूनच घडत जातं मुलांचं भवितव्य. नरेंद्र ते स्वामी विवेकानंद असेच घडत होते.

नरेंद्र आणि वडिल विश्वनाथबाबू यांच्यात संवाद घडण्याचे अनेक विषय उपलब्ध असत आणि त्याचा फायदा नरेंद्रला होत असे. आपले विचार तर्कशुद्ध असावेत, त्यासाठी आवश्यक असणारी तात्विक बैठक भक्कम असावी. अशी बैठक भक्कम होण्यासाठी विषयाचे ज्ञान मिळवावे, कोणत्याही विषयाचा विचार करताना त्याच्या मुळाशी जावे. स्वत: विचार करून निर्णय घेण्याची सवय लावावी, अशा गोष्टी नरेंद्र वडिलांकडून शिकला होता. आपल्या स्वाभिमानाचा मूळ पाया आत्मसन्मान आणि आत्मप्रतिष्ठा आहे, त्याला कधीही बाधा पोहोचता कामा नये, हे नरेंद्रला वडिलांनीच शिकवले होते.

जेंव्हा नरेंद्राने विचारले होते, बाबा तुम्ही आमच्यासाठी काय ठेवले? याच्या उत्तरादाखल त्याने आरशात पहिले होते तेंव्हा त्याला स्वत:चे, तेजस्वी मुद्रा, टपोरे डोळे, भव्य कपाळ, सतेज अंगकांती, भारदार देहयष्टि, भरत येत असलेली विशाल छाती, व्यायामामुळे कामावलेले पिळदार स्नायू, आपल्या प्रतिबिंबात दिसले होते. हा वडिलांकडून मिळालेला वारसाच होता ना ?  

शिवाय घरी प्रतिष्ठित व्यक्ति येत असत,त्यावेळी त्यांची अनेक विषयावरची चर्चा कानावर पडून नरेंद्रच्या  ज्ञानात भर पडत होती व प्रत्येक गोष्टीचा विचार करायची, वाचन करायची सवय पण लागली होती. विश्वनाथ बाबूंकडून नरेंद्र बुद्धिबळ, पाककला, शास्त्रीय संगीताचे धडे घेतले होते. विश्वनाथबाबू स्वत: चांगलं गात. बंगाली फारशी आणि पर्शियन भाषेतली कितीतरी गीतं त्यांनी नरेंद्रला शिकवली होती. संगीतात माणसाला निरामय असा आनंद देण्याची फार मोठी शक्ति आहे असे विश्वनाथ बाबूंना वाटे. नरेंद्रला शास्त्रोक्त संगीत यावे म्हणून त्यांनी त्यातील योग्य जाणकारांकडून धडे गिरविणे व रियाज करून घेणे यासाठी प्रयत्नपूर्ण नियोजन केले.  नरेंद्रमध्ये अशा प्रकारे त्यांनी शास्त्रीय संगीताची शास्त्रशुद्ध गोडी उत्पन्न केली.

पालकांकडून मुलांचे योग्य वेळी योग्य ते कौतुक व्हायला पाहिजे म्हणजे प्रोत्साहन मिळते. यानुसार शालेय शिक्षण संपता संपता 3 वर्षाचा अभ्यासक्रम एका वर्षात पूर्ण करून नरेंद्रने चांगले यश मिळवले होते. ही बुद्धिमत्ता बघून विश्वनाथबाबूंना खूप कौतुक वाटले. तेंव्हा त्यांनी नरेंद्रला चांदीचे एक सुंदर घड्याळ बक्षीस म्हणून दिले.

अशा प्रकारे आजच्या लहान मुलांचे वडील म्हणून आजच्या पिढीने अनेक गोष्टी लक्षात ठेवल्या पाहिजेत. जबाबदारीने, विवेकाने वागले पाहिजे. मुलांबरोबर सुसंवाद ठेवला पाहिजे. आज वरवरच्या चंगळवादी आणि आभासी दुनियेत मुलांकडे नीट लक्ष देण्याची आणि अनेक गोष्टी शिकविण्याची गरज आहे. आई वडील झालेल्या पतीपत्नींना त्यांच्या मुलांचे चारित्र्य घडवायचे आहे .

© डॉ.नयना कासखेडीकर 

 vichar-vishva.blogspot.com

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

  विविधा 

☆ पुरणपोळी…अनामिक ☆ संग्राहिका – सौ. स्मिता पंडित ☆

पुरणपोळी ही भैरवीसारखी आहे. किमानपक्षी सूर नीट लागले तरी भैरवी कमीअधिक रंगतेच. तसंच पुरण छान जमलं की पुरणपोळीची वैगुण्यं क्षम्य आहेत !

पुरणपोळीसाठी केलेले श्रम ही एक संपूर्ण मैफल आहे तर ती खाणे म्हणजे भैरवी आहे. रांधणे हा (जाणकारांसाठीच) आनंद आहे आणि भोजन हा परमानंदाचा कळस आहे.

डाळ निवडून घेणे इ. भूप, किंवा बिलावल आहेत. जास्त कसब गरजेचं नाही. कणिक मळणे हा खमाज आहे. रटाळ तरी थाटाचा असल्याने गरजेचा !

गूळ म्हणजे यमन!

यमन हा रागांचा राजा तसंच गुळाचं महत्व!

इथं तीव्र मध्यम श्रुतीमनोहरच लागायला हवा म्हणजेच गुळाचा हात नेमकाच पडायला हवा

(अन्यथा बट्ट्याबोळ!).

हां, आता ज्यांना जमत व गमतं

(‘प्रभू आजि गमला’ या अर्थाने) नाही ते दोन्ही मध्यम घेऊन त्याचा यमनकल्याण करतात म्हणजेच गुळात साखरही मिसळतात.

जायफळाची एखादी ठुमरी झाली की लगेच पुरण शिजवायचं ते अगदी देस रागाप्रमाणे. ‘गनिसा’ ही संगती देस ची ओळख (सिग्नेचर) तसंच, रटरट आवाजाबरोबर घमघमाट येणे ही पुरणाची सिग्नेचर मानावी. पुरण आणि देस हे ओघवते असावेत पण चंचल नकोत.

नंतर होरीप्रमाणे पुरणाचं वाटण करायचं. म्हणजेच लवकर आटपायचं …. ख्या ख्या

आता महत्वाचा ‘टप्पा’ ! पोळ्या करणे ! बिहागचा टप्पा साधायला कुण्या दिग्गज हाद्दूखान – हास्सूखान अशांचीच तालीम हवी. आणि सगळेच मालिनीताई होत नाहीत हे ही विनयशीलतेने मान्य करायला हवं. रागाला शरण जावं तशी निगर्वी शरणागती झाली तर हळूहळू जमेल. पण तपश्चर्या हवी.

आता अशा कमालीच्या रंगरस-संपन्न मैफलीत तराणा यावा तशी तुपाची धार!

तराणा मूळ आलाप-जोड यापासून वेगळा काढता येऊ नये अगदी तस्संच तुपानं पोळीशी अद्वैत करून असावं.

मग .. ‘जो भजे हरिको सदा’, ‘चिन्मया सकल ह्रदया”, “माई सावरे रंग राची” अशा विविध रूपांनी सर्वगुणसंपन्न भैरवीचं रसग्रहण करावं त्याप्रमाणे एकेक घास जिभेवर ठेऊन असीम आनंद घ्यावा. आणि मग “हेचि दान देगा देवा” अश्या थाटात ‘अन्नदाता सुखी भव’ म्हणावं.

भैरवीचे सूर मनात दीर्घ काळ रेंगाळावेत तशी पुरणपोळीची चव जिभेवर रेंगाळावी. दिवस सार्थकी लागावा …… आयुष्य सार्थकी लागाव !!!

होळी पौर्णिमा आणि धुलीवंदनाच्या मनःपूर्वक  शुभेच्छा

।। ॐ नमःशिवाय ।।

संग्राहिका : स्मिता पंडित

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री उदय गोपीनाथ पोवळे

 जीवनरंग 

☆ हार्मोनिअमचे  सूर  – भाग 2 ☆ श्री उदय गोपीनाथ पोवळे ☆

कित्येक दिवस सकाळी जाताना नाही पण येतांना ते हार्मोनिअमचे जादुई सूर कानावर पडत होते. एकदा कधी तरी त्यांच्याशी बोलून त्यांची चौकशी करावी असे वाटत असे पण धीर होत नव्हता. कुठे रहात असतील. त्यांच्या घरी कोण असेल. अशा म्हातारपणी त्यांना असे स्टेशनच्या बाहेर उभे राहून का बरे पेटी वाजवावी लागते.? त्यांचे अंधत्व हे लहानपणी पासूनचे साथीला आहे, का काही कारणाने नंतर आले आहे. असे अनेक प्रश्न मनाला भेडसावत होते पण ते कायम मनातच रहात असत आणि मी ठरविले, दोन दिवसांनी माझी सेवानिवृत्ती आहे त्या नंतर स्टेशनला परत येणे जाणे होईल का नाही ह्याची शाश्वती नाही तर त्या दिवशी घरी जातांना काही वेळ थांबून त्यांची  विचारपूस करायची.

त्या दिवशी लंच टाइममध्ये ऑफिसमधला माझा सेवानिवृत्ती समारंभ माझ्या अपेक्षेपेक्षा जरा जोरातच झाला. आमच्या ४०० जणांच्या ऑफिसमधील प्रत्येकाने काही पैसे काढून माझ्या ३८ वर्षाच्या नोकरीच्या कारकिर्दीचा उल्लेख करून, माझी प्रशंसा करून मला खूप चांगली अशी एक हार्मोनिअम दिली. त्या समारंभाचे सगळे नियोजन नालासोपाऱ्याला रहाणाऱ्या माझा असिस्टंट रुपेश काळे ने केले होते. माझी गाण्याची आवड त्याला माहित असल्याने त्याने माझ्यासाठी योग्य अश्या भेटीची निवड केली होती. खरंच त्या भेटीने मी मनापासून खुश झालो होतो. ऑफिस सुटल्यावर आधीच पैसे देऊन माझ्यासाठी ठाण्यापर्यंत उबेर कॅब ची सोय केली होती. ती हार्मोनिअम घेऊन मी डायरेक्ट घरी आल्याने त्या स्टेशनवरच्या पेटी वाजवणाऱ्या म्हाताऱ्याला भेटायचे राहून गेले.

दुसऱ्या दिवशी मी दुपारचे जेवण झाले तसा बाहेर पडलो आणि ठाणे स्टेशनला पोहचलो. ते हार्मोनिअमवाले आजोबा ठरलेल्या जागेवर काही दिसले नाहीत. बाजूला चौकशी केली तेंव्हा कळले ते दुपारी २.३० वाजता येतात. मी तेथेच जरा वेळ काढून त्यांची वाट बघत थांबलो. बरोबर २.३० वाजता ते हातात पांढरी काठी, गळ्यात हार्मोनिअम घेऊन आले. नेहमी सारखी डोक्यावर पांढरी कॅप आणि डोळ्यांवर गॉगल होताच. ते नेहमीच्या जागी  स्थिरस्थावर झाले तसे मी पुढे येऊन त्यांच्याशी संवाद चालू केला, ” नमस्कार आजोबा…. आजोबा मी रोज तुमची हार्मोनिअम ऐकतो आणि तुमच्या बोटांमधली  अद्भुत अशी जादू मला प्रकर्षाने तुमच्या विषयी कुतूहल निर्माण करते. तुमच्या कपड्यांवरून तुम्ही चांगल्या घरातले दिसत आहात तरी असे स्टेशनवर उभे राहून पैसे गोळा करण्यामागे काही परिस्थिती किंवा काही अडचण असेल तर मला सांगा. मला जमेल तेवढी मी तुम्हाला मदत करीन. “

त्यांनी पहिले डोळ्यावरचा गॉगल काढला. त्यांच्या निस्तेज डोळ्यांतून पाणी ओघळत होते. त्यांना मी आलोक हॉटेल मध्ये नेले. दोघांसाठी चहाची ऑर्डर दिली. चहा पिता पिता त्यांनी बोलायला सुरवात केली, ” मी शांताराम काळे, नालासोपारात  राहतो. जन्मल्यापासूनच देवाने दृष्टी दिली नाही पण सुराचे ज्ञान दिले होते. अनाथाश्रमातच लहानाचा मोठा झालो. लहानपणीपासून अभ्यासापेक्षा जास्त वेळ हार्मोनिअमवर घालवत होतो. सुरांचे ज्ञान जरी होते तरी आवाजाची साथ नव्हती म्हणून कुठे ना कुठे हार्मोनिअम वाजवून मिळकत होत होती. भाड्याने रूम घेण्याएवढे पैसे जमले आणि मी नालासोपारात भाड्याने एक रूम घेतली. काही दिवसानी निर्मला भेटली. ती ही दृष्टीहीन होती. माझ्या वयाच्या ४० व्या वर्षी आमचे लग्न होऊन गोंडस असा मुलगा माझ्या झोळीत देऊन ती देवाघरी गेली. छोट्याला सांभाळणे माझ्या एकट्यासाठी कठीण होते म्हणून मी त्याला एका हॉस्टेलमध्ये शिकायला ठेवले. पैसा कमविण्यासाठी मी ऑर्केस्ट्रा आणि काही गायकांच्या साथीला पेटी वाजवत होतो. मुलाला चांगले शिक्षण दिले आणि एका चांगल्या कंपनीत त्याला सर्व्हिस मिळाली. नालासोपाऱ्यातच मोठा नाही पण एक बेडरूमचा फ्लॅट त्याने घेऊन आम्ही एकत्र रहायला गेलो. योग्य वेळेला घरात सुनबाई आली आणि काही दिवसातच मी आजोबाही  झालो. सगळे आमचे आयुष्य हे व्यवस्थित चालले होते पण माझे अंधत्व माझ्या मुलाच्या संसारात आड येत होते. माझा घरात तसा काहीच उपयोग होत नव्हता आणि दिवसभर घरात हार्मोनिअम वाजविण्याचा माझ्या सुनेला त्रास व्हायला लागला. ऑर्केस्ट्रा आणि गायकांच्या साथीला हार्मोनिअम वाजविण्याचे काम ही बंद झाले. घरात खर्चाला काहीच पैसे देता येत नव्हते. तशातच एक दोनदा सुनबाईनी महागाई किती वाढली ह्याची चांगल्या शब्दात आठवण करून दिली. मुलाचे माझ्यावर प्रेम आहे पण तो सकाळी मुंबईला सर्विसला जाई तो रात्री उशिरा येई त्यामुळे सुनबाईचे बोलणे त्याला कळत नसे आणि मी ही कधी ते त्याच्या कानावर टाकले नाही. त्यांच्या संसारात काही विघ्न यायला नको म्हणून मीच माझा मार्ग निवडला.

क्रमशः…  

© श्री उदय गोपीनाथ पोवळे

ठाणे

मोबा. ९८९२९५७००५ 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. सुनीता पाटणकर

 वाचताना वेचलेले 

☆ बोलीची आई… ☆ सुश्री सुनीता पाटणकर ☆

आईच्या गर्भात असल्यापासून, तुलाच ऐकते,

तूच माझी सखी तुझ्या वर भरभरुन प्रेम करते.

बोबडे बोल तुझ्याच ओठानी, आई म्हटले तुझ्याच शब्दानी.

एक जन्मदात्री आई,

एक कर्मदात्री आई भारतमाई,

एक मायमराठी बोलीची आई.

तू आहेस, म्हणून व्यक्त होता येत,

प्रेम, जिव्हाळा, आदर, राग, नावड सार सांगता येत.

माऊली, तुकोबा, चोखोबा, जनाबाई,

बहिणाबाई उमगतात, तुझ्याचमुळे,

अत्रे, पु.ल., ग.दि.मा., व.पु., शिरवाडकर आणि खूप सारी दैवत भेटतात तुझ्याचमुळे.

उतराई कशी होऊ, न फिटे हे ऋण,

राहीन ऋणातच तुझ्या, किर्ती तुझी वाढवेन.

© सौ. सुनीता पाटणकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈