Month: July 2023

श्री मेघ:श्याम सोनावणे

 इंद्रधनुष्य 

☆  एका ‘भगोड्या’ ची गोष्ट –  भाग-2 — मूळ इंग्लिश – ब्रिगेडियर अजित आपटे (सेवानिवृत्त) – मराठी भावानुवाद : कर्नल आनंद बापट (सेवानिवृत्त) ☆ प्रस्तुती – श्री मेघ:श्याम सोनावणे ☆

(महिन्याभराने सामान घेण्यासाठी गुरबचन सिंग पुन्हा येईल त्यावेळी सापळा लावून त्याला पकडण्याचे आम्ही ठरवले.) इथून पुढे —

पुढच्या महिन्यात, नेहमीप्रमाणे गुरबचन सिंग युनिटमध्ये आला. रेशन व दारूचा कोटा घेतल्यानंतर तो माझ्याकडे आला तेंव्हा, EME सेंटरकडून समजलेल्या माहितीसंबंधी मी त्याला सांगितले. प्रथम त्याने साफ कानावर हात ठेवले. खरा ‘भगोडा’ तो स्वतः नसून, त्याचा जुळा भाऊ असल्याचा बनावही त्याने केला.

गुरबचन सिंगचे बोलणे ऐकल्यानंतर, आमच्या रेजिमेंटचे सुभेदार मेजर आणि हवालदार मेजर त्याला घेऊन काही काळ ऑफिसबाहेर गेले. त्या दोघांनी त्याला खास ‘मिलिटरी खाक्या’चा एक डोस दिला असणार. थोड्याच वेळात माझ्या ऑफिसात येऊन गुरबचन सिंगने, तो स्वतःच ‘भगोडा’ असल्याची कबुली दिली. 

लगेच, मेजर महंती यांनी माझ्यासह बसून, गुरबचन सिंगची चौकशी सुरु केली. त्याची इत्थंभूत कहाणी ऐकायला, आम्हा दोघांव्यतिरिक्त, CO साहेब व इतर अधिकारीही हजर होते. 

त्याने दिलेल्या जबानीप्रमाणे, २१ ऑक्टोबर १९६२ रोजी अचानक चिनी हल्ला येताच, आपल्या सैन्याच्या सर्व तुकड्या इतस्ततः पांगल्या. ज्याने-त्याने आपापल्यापुरते पाहावे अशी स्थिती होती. तश्या विचित्र परिस्थितीत, गुरबचन सिंग कसाबसा जीव वाचवून, प्रथम भूतानमध्ये पळाला आणि नंतर कलकत्त्यात पोहोचला. खोटे नाव धारण करून त्याने एका ट्रान्सपोर्ट कंपनीमध्ये नोकरी केली. 

आधी ट्रकचा क्लीनर, आणि नंतर ड्रायव्हर म्हणून, १९६३ ते १९६७ या काळात त्याने कलकत्ता-मुंबई मार्गावर अनेक फेऱ्या केल्या. अश्याच एका फेरीत, तो जमशेदपूर येथे थांबलेला असताना, त्याच्या एका मित्राने, टेल्कोमध्ये त्याची वर्णी लावून दिली.

अत्यंत निष्ठेने आणि उत्तम काम करीत असल्याने १९६८ पासून तो तेथेच नोकरीवर टिकला होता. मात्र, पाच वर्षांनंतर त्याच्या सर्व्हिस बुकाची पडताळणी करणे आवश्यक झाल्याने तो माझ्यापर्यंत पोहोचला होता.  

ही संपूर्ण कहाणी ऐकून, निवृत्त कर्नल ब्रार आणि टेल्कोचे इतर सर्व वरिष्ठ अधिकारी अक्षरशः स्तिमित झाले.   

गुरबचन सिंगला आर्मीच्या पद्धतीप्रमाणे रीतसर अटक झाली आणि EME सेंटरमधून आलेल्या आरक्षी दलासोबत त्याची त्रिमुलगेरीला रवानगी झाली. तेथे आर्मी कोर्टासमोर चाललेल्या खटल्यात त्याला १८ महिने सक्तमजुरीची शिक्षा ठोठावली गेल्याचे समजले. 

इकडे माझ्या कानात मात्र, अनेक अधिकाऱ्यांनी धोक्याची घंटा वाजवली. गुरबचन सिंग ‘भगोडा’ असल्याची वस्तुस्थिती प्रथमतः मीच उघडकीला आणली होती. त्यामुळे, एखाद्या हस्तकाकरवी, अथवा तुरुंगातून सुटल्यावर स्वतःच, गुरबचन सिंग माझ्यावर निश्चित सूड उगवणार हे भाकीत अनेकांनी वर्तवले. 

मी जेमतेम २३ वर्षांचा आणि अननुभवी अधिकारी होतो. मला भीती वाटणे स्वाभाविक होते. अविचाराने, आणि निष्कारणच आपण या फंदात पडलो असेही मला वाटू लागले. शेवटी, ‘जे जे होईल ते ते पाहावे’ असे स्वतःशी म्हणून, मी ते सर्व विचार बाजूला सारले. 

या घटनेपाठोपाठ आमच्या CO साहेबांनी, म्हणजेच लेफ्ट. कर्नल सहस्रबुद्धेंनी, गुरबचन सिंग ज्यांचा ड्रायव्हर होता त्या कर्नल ब्रार यांना विनंती करून, त्यांच्यापाशी काही मागण्या केल्या. पहिली मागणी अशी की, शिक्षा संपताच गुरबचन सिंगला पुन्हा टेल्कोमध्ये कामावर रुजू करून घेतले जावे. दुसरे असे की, गुरबचन सिंगची पत्नी आणि मुलांना सध्या टेल्कोच्या आवारातील घरातच राहू द्यावे, त्याच्या मुलांना टेल्कोच्या शाळेतच शिकू द्यावे, आणि टेल्कोतर्फे त्यांना घरखर्चासाठी दरमहा थोडासा भत्ताही दिला जावा. 

CO साहेबांच्या विनंतीला मान देऊन, कर्नल ब्रार यांनी, या सर्व गोष्टी अंमलात आणण्यासाठी पुढाकार घेतला. टेल्कोच्या वाहन परीक्षण विभागाचे प्रमुख, निवृत्त मेजर डी. एन. अगरवाल यांचीही या कामी अतिशय मोलाची मदत झाली. मुख्य म्हणजे, चीन युद्धामुळे उद्भवलेल्या विचित्र परिस्थितीचा बळी झालेल्या एक माजी सैनिकाचा, सहानुभूतीपूर्वक विचार केला गेला! एखाद्या कर्मचाऱ्याचे हित जपण्याचे टाटा समूहाचे धोरण आणि एकंदर उदार मनोवृत्ती, याचे हे द्योतकच मानले पाहिजे! 

त्याउपर, CO साहेबांनी आम्हाला आदेश दिला की, गुरबचन सिंगच्या परिवाराला दरमहा रेशन आणि जीवनावश्यक वस्तू आमच्या रेजिमेंटच्या कॅन्टीनमधून घरपोच दिल्या जाव्यात. अर्थातच, CO साहेबांच्या या आदेशाची कसून अंमलबजावणी करण्यात मी कमी पडलो नाही. 

या घटनेनंतर लगेच, म्हणजे ऑक्टोबर १९७३ मध्ये लेफ्ट. कर्नल सहस्रबुद्धेंची आमच्या युनिटमधून दुसरीकडे बदली झाली. पण, त्यांच्या जागी आलेल्या, लेफ्ट. कर्नल एस. के. अब्रोल या नवीन CO साहेबांनीही या आदेशात काडीचाही बदल केला नाही. ज्या पद्धतीने आम्ही हे संपूर्ण प्रकरण हाताळले त्याबद्दल टेल्को आणि टिस्कोच्या अधिकाऱ्यांनीही आमचे वारेमाप कौतुक केले. 

१९७४-७५ मध्ये केंव्हातरी, सक्तमजुरीची शिक्षा भोगून गुरबचन सिंग जमशेदपूरला परतला. मी अजूनही आमच्या युनिटचा Adjutant  होतो, आणि अविवाहित असल्याने ऑफिसर्स मेसमधील एका खोलीत राहत होतो. 

गुरबचन सिंग परतल्याची आणि तो लगोलग मला भेटायला येत असल्याची खबर, निवृत्त कर्नल ब्रार यांच्याकडून समजताच मी तयारीला लागलो. गुरबचन सिंग व त्याच्या पत्नीसाठी चहा-नाश्ता आणि मुलांसाठी चॉकलेट मागवून मी एक छोटेखानी मेजवानीच आयोजित केली. आल्या-आल्या गुरबचन सिंग अक्षरशः माझ्या पायावर कोसळला आणि मनसोक्त रडला. मलाही माझ्या भावना काबूत ठेवणे अवघड झाले. 

या सर्व प्रकरणात, लेफ्ट. कर्नल सहस्रबुद्धे आणि टाटा समूहाचे कर्नल ब्रार व मेजर अगरवाल यांच्याकडून मी नकळतच एक मोलाचा धडा शिकलो. कायदा व नियमांच्या चौकटीत राहूनच, पण सहानुभूति आणि माणुसकी न विसरता आपण काम केले, तर अक्षरशः जादूची कांडी फिरल्यागत अकल्पित परिणाम साधता येतो.    

गुरबचन सिंगने कर्नल सहस्रबुद्धेंचे आणि माझे शतशः आभार मानले. त्याने मला प्रांजळपणाने सांगितले की, त्याला पकडून देण्यास जरी मी जबाबदार होतो तरीही, ११ वर्षे त्याच्या मनात डाचत असलेल्या अपराधी भावनेचा निचरा होण्यासाठीही मीच कारणीभूत झालो होतो. त्याच्या चेहऱ्यावर एक विलक्षण आनंद झळकत होता. मुख्य म्हणजे, शिक्षा भोगून दोषमुक्त झाल्यावर, तो आता स्वच्छंदपणे आपले आयुष्य जगू शकणार होता ! 

– समाप्त – 

मूळ इंग्रजी अनुभवलेखन : ब्रिगेडियर अजित आपटे (सेवानिवृत्त)

मराठी भावानुवाद : कर्नल आनंद बापट (सेवानिवृत्त) 9422870294

प्रस्तुती : मेघ:श्याम सोनावणे . 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डाॅ.भारती माटे

वाचतांना वेचलेले

 ☆ :: इठ्ठला :: ☆ प्रस्तुती – डाॅ.भारती माटे ☆

इठ्ठला… किती येळ असा

रहाणार रं उभा

इथं कुणीबी तुले म्हण्णार न्हाई

बस की रं बाबा…! 

 

तुझ्यासंगं रख्माई बी

हाये ना रं हुभी… 

तिचा इचार कर की जरा

ती बोलायची न्हाय कधी…! 

 

पाय बी किती दुखून दुखून

गळले असतील की रे… 

चार घटका बस ना जरा

वाटल की रं बरे…! 

 

बस जरा थोडं तेल

लावते गरम गरम… 

पायांले पडल आराम

पडतील जरा नरम…! 

 

किती काळ वाट पाहणार

आता पुंडलिकाची… 

वारकरी पाई येतात

तिबी रुपंच की रं त्याची…! 

 

बास झालं सोड आता

हट्ट जगायेगळा… 

रख्माईसंग बैस अता

हो बंधनातून मोकळा…! 

 

कटीवरचे हात बी जरा

उतरव आता खाली… 

भक्तासाठी आजवर तुझी

लय परीक्षा झाली…! 

 

इटेवर हाइस उभा

तसा तू मनात बी आमच्या हायेस… 

अठ्ठाईस युगं कधी व्हणार

आता तू आमचं ऐकणार हायेस… 

कर थोडा आराम

रख्माईला दे तू येळ… 

बायको खूश तर आपच रंगतो

संसाराचा खेळ…!!! 

 

कवयित्री : ©डॉ.प्रितीराणी जुवेकर

संग्रहिका : डॉ. भारती माटे.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री प्रमोद वामन वर्तक

 

  चित्रकाव्य  

☆  वारी  ☆ श्री प्रमोद वामन वर्तक ☆

☆

आषाढाच्या सरींनी

चिंब भिजे धरणी सारी,

टाळ मृदूंगाच्या नादात 

चाले पंढरीची वारी !

 

            शिरी कोणी घेई विठुराया

            कोणी तुळशी वृंदावन,

            गजर चाले सावळ्याचा

            विसरून सारे देहभान !

 

दिसे डोळ्यापुढे पांडुरंग

लागला भेटीचा ध्यास,

वाटेतल्या काट्या कुट्यांचा

सांगा कसा होईल त्रास ?

 

            होता दर्शन आषाढीला

            पारणे डोळ्यांचे फिटेल,

            विरह माय माऊलीचा 

            सारा चंद्रभागी बुडेल !

            सारा चंद्रभागी बुडेल !

☆

© श्री प्रमोद वामन वर्तक

०९-०३-२०२३

दोस्ती इम्पिरिया, ग्रेशिया A 702, मानपाडा, ठाणे (प.) मो – 9892561086 ई-मेल – [email protected]

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री संजय भारद्वाज

(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।  हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक  पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को  संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं। )

संजय दृष्टि – लघुकथा – बेटा  

(वर्षों पूर्व लिखी एक लघुकथा)

“…डाकबाबू कोई पाती आई के?’

दूर शहर बसे बेटे को अपनी बीमारी के अनेक संदेश भेज चुका कल्याण आशंकित संभावना से पूछता। डाकबाबू पुराने परिचित थे। कल्याण के दुख को समझते थे। चिट्ठियों पर ठप्पा मारते-मारते सिर उठाकर कहते-

“काकाजी बोळी चिंता करो…शहर खूब दूर है, सो उत्तर आबा मे भी टेम लागसि..।’

फिर दोनो फीकी हँसी हँस देते।

ये सिलसिला पिछले तीन-चार साल से चल रहा था। डाकबाबू जानते थे कि चिट्ठी शायद ही आए। बरसों से डाक महकमे की नौकरी में थे, अच्छी तरह से मालूम था कि हर गाँव, ढाणी में एकाध कल्याण तो रहता ही है। वैसे जानता तो कल्याण भी था कि उसकी भेजी चिट्ठियों ने पदयात्रा भी की होगी तो भी अब तक सब की सब पहुँच चुकी होंगी, पर मन था कि मानता ही नहीं था।

बेटे को देखने की चाह कल्याण के भीतर हर दिन प्रबल होती जा रही थी,

“आँख मूँदबा से पेलि एक बार ओमी ने देख लेतो तो..’..”ठाकुरजी, एक बार तो भेज द्‌यो ओमी ने’, ..रात सोने से पहले वह रोज ठाकुरजी से प्रार्थना करता।

संतान से मिलने की इच्छा में बिना नींद के कई रातें निकालने के बाद एक रोज सुबह-सुबह कल्याण डाकबाबू के पास पहुँच गया।

“काकाजी चिट्ठी आसि तो म्है खुद ही…”,

“ना-ना वा बात कोनी।”

“फेर?”

“एक बिनती है।”

“बिनती नहीं, थे तो हुकम करो काकाजी।”

“ओमी ने एक तार भेजणूँ है।”

“तार? के बात है, सब-कुशल मंगल है न?”

आशंका के भाव से पूछते-पूछते डाकबाबू यह भी सोच रहे थे कि कल्याण अकेला रहता था। परिवार में दूर बसे बेटे के अलावा कोई नहीं, फिर अमंगल समाचार होगा भी तो किसका?

तार का कागज़ हाथ में लेकर कल्याण ने कातर भाव से डाकबाबू से कहा,

“बाबूजी लिख द्‌यो ना!”

“काकाजी थे तो..?”

डाकबाबू जानते थे कि कल्याण पुराने समय के तीसरे दरजे की पढाई किए हुए है, टूटी-फूटी भाषा में ओमी को चिट्ठी भी खुद ही लिखता था। हाँ अंग्रेजी में केवल पता डाकबाबू से लिखवाता था। कारण जानना चाहते थे पर कल्याण की आँखों के भाव देखकर पूछने की हिम्मत नहीं कर सके।

..”बोलो के लिखूँ?”

“लिखजो कि ओमी, थारो बाप मरिग्यो है, फूँकबा ने जल्दी आ…बरफ पे लिटा रख्यो है।”

“काकाजी..?”

“भेज द्‌यो बाबूजी, मेरी मोत पे तो ओमी शरतिया आ ही लेगो।”

डाकबाबू को समझ नहीं आया कि तार किसके नाम से भेजें। कुछ विचार कर आखिर उन्होंने अपने ही नाम से तार भेज दिया।

तार का असर हुआ। अगले ही दिन गाँव के डाकघर में शहर से चार सौ रुपए का तार-मनीऑर्डर आया। ओमी ने लिखा था,

..”बाप तो मर ही गया है, तो अब मैं भी आकर क्या कर लूँगा,… गाँवराम ही उसे फूँक दें। कुल मिलाकर दो-ढाई सौ का खर्च आएगा, चार सौ रुपए भेज रहा हूँ ..।’

तार पढ़कर कल्याण देर तक शून्य में घूरता रहा। वह डाकबाबू से एम.ओ. लिए बिना ही लौट गया।

जल्दी सुबह उठनेवाले कल्याण का दरवाज़ा अगले दिन सूरज चढ़ने तक खुला नहीं था। पड़ोसियों ने ठेला तो दरवाज़ा भड़ाम से खुल गया। अंदर झाँका, देह की सिटकनी खोलकर आत्मा परलोक सिधार चुकी थी। निश्चेष्ट देह के पास दो लिफाफे रखे थे। एक में ढाई सौ रुपए रखे थे, लिफाफे पर लिखा था-“मुझे फूँकने का खर्च’….दूसरे में डाकबाबू के नाम एक पत्र था, लिखा था-

“बाबूजी ओमी को तार मत करना…!’

© संजय भारद्वाज 

श्री प्रदीप शर्मा

(वरिष्ठ साहित्यकार श्री प्रदीप शर्मा जी द्वारा हमारे प्रबुद्ध पाठकों के लिए साप्ताहिक स्तम्भ “अभी अभी” के लिए आभार।आप प्रतिदिन इस स्तम्भ के अंतर्गत श्री प्रदीप शर्मा जी के चर्चित आलेख पढ़ सकेंगे। आज प्रस्तुत है आपका आलेख – “नौकर चाकर”।)  

अमीरों, सरकारी अफसरों और राज नेताओं के यहां नौकर चाकरों की कमी नहीं होती। नौकरी, नौकरी होती है, लेकिन कहीं कहीं, नौकरी के साथ साथ चाकरी भी करनी पड़ती है। वेतन लेकर काम करने वाले को कर्मचारी कहते हैं,

घर गृहस्थी के कामों के लिए नियुक्त किए गए सेवक को भी नौकर ही कहते हैं। श्रम कानून में नौकरी का पारिश्रमिक यानी वेतन तो है, लेकिन चाकरी तो नौकरी के साथ मुफ्त और मजबूरी में ही की जाती है।

अंग्रेज एक शब्द लाए नौकर के लिए, सर्वेंट ! हमने बहुत जल्द उसे पकड़ लिया। एक सर्वेंट नौकर भी हो सकता है और सेवक भी। अगर एक अफसर नौकर है, तो वह सिविल सर्वेंट है, बाबू एक शासकीय कर्मचारी है और चपरासी भृत्य है। ।

लोकतंत्र में इन सबके ऊपर एक प्राणी है, जो नौकरी नहीं करता, फिर भी मानदेय लेता है, गाड़ी, भत्ते, और अन्य सुविधाओं के साथ नौकर चाकर भी रखता है, फिर भी सिर्फ जनता का सेवक कहलाता है। यह सेवक चाकरी नहीं करता, राज करता है।

सेवक के कई प्रकार हैं, जिसमें दास्य भाव है, वह भी सेवक है, और जिसमें सेवा का भाव है, वह भी सेवक ही है। एक नर्स मरीजों की सेवा करती है और परिचारिका कहलाती है, आजकल पुरुष नर्स भी देखे जा सकते हैं। ।

सेवक को दास भी कहा जाता है। हमारे राजाओं के महलों में कर्मचारियों के अलावा दास दासियां भी होती थी। दास तो भक्त रैदास भी थे और दासी तो राजा दशरथ के राज्य की दासी मंथरा भी थी। हम यहां देवदासी का जिक्र नहीं छेड़ रहे।

अपने नाम के साथ ही दास लगाना कभी भक्ति भाव की निशानी था। कवियों में कालिदास और भक्ति काल में तो तुलसीदास और सूरदास के अलावा पुष्टि मार्ग में भी कई दास हुए हैं। तानसेन के गुरु भी संत हरिदास ही तो थे।।

मीरा तो दासी मीरा लाल गिरधर भी थी और कृष्ण की चाकर भी। श्याम मोहे चाकर राखो जी। गीता प्रेस के रामसुखदास जी महाराज भी एक विरक्त संत ही थे। गांधीजी के भी एक सहयोगी घनश्यामदास बिड़ला ही तो थे।

बंगाल में तो बाबू मोशाय भी हैं और दास बाबू भी। एक विलक्षण गायक येसुदास भी हुए हैं। लेकिन ईश्वर के करीब तो वही है, जो सेवक है, दास है। आजकल सेवा का जमाना है, आप भी नौकरी चाकरी छोड़ें, सेवाकार्य करें। खेती किसानी भी देश की ही सेवा है। कहीं जमीन अटका लें। एक एनजीओ खोल लें, सेवा की सेवा और मेवा का मेवा।।

सेवक बनें! सेवा में कोई काम छोटा बड़ा नहीं होता। देश सेवा से बड़ी कोई सेवा नहीं। जनता के प्रतिनिधि बनकर सेवा करें। डिप्टी सी .एम., सी एम, और पी. एम . इंसान यूं ही नहीं बन जाता।।

♥ ♥ ♥ ♥ ♥

© श्री प्रदीप शर्मा

संपर्क – १०१, साहिल रिजेंसी, रोबोट स्क्वायर, MR 9, इंदौर

मो 8319180002