Category: इन्द्रधनुष्य

इंद्रधनुष्य

☆ नदाव बन येहुदा … लेखक : श्री मनीष मोहिले ☆ प्रस्तुती – श्री माधव केळकर ☆

आजच व्हॉटसअप वरती एक पोस्ट वाचनात आली. इस्राएलचा चोवीस वर्षीय युवा गिर्यारोहक नदाव बन येहूदा ह्याने जगातील सर्वोच्च शिखर एव्हरेस्ट अर्थात सागरमाथा सर करायला फक्त तीनशे मीटर बाकी राहीले असताना देखील शिखर सर करण्याचा प्रयत्न सोडून दिला आणि तरीही आज जगात ही बातमी वाचलेल्या सर्वांच्या कौतुकाचा विषय तो बनून राहिला असेल हे नि:संशय.

कारण नदावने दुसऱ्या एका गिर्यारोहकाचे प्राण वाचवण्यासाठी स्वत:च्या वैयक्तिक विक्रम, कीर्ती, उपलब्धि ह्या गोष्टीना दुय्यम स्थान देत मूल्य आणि मूल्य संस्कार ह्याना श्रेष्ठ मानत “योग्य” गोष्ट केली.

त्याच्याच शब्दात सांगायचे तर “एव्हरेस्ट वरील माझ्या चढाईच्या मार्गात मला दोन मृतदेह दिसले की जे गिर्यारोहक नुकतेच मृत झाले असावेत. मी ज्या दोराच्या आधाराने चढत होतो त्यालाच ते लटकलेले होते. अंगातील त्राण संपल्यामुळे आहे तिथेच स्वतःला anchor करून ते तिथे थांबले आणि कदाचित कोमात जाऊन मृत झाले. त्यांना पार करून सर्व पुढे जात होते. आणि नंतर मला तो दिसला – तुर्कस्तानचा आयदिन इरमाक. आम्ही खाली कॅम्पमध्ये भेटलो होतो आणि आता तो हेल्मेट नाही, ऑक्सिजन मास्क नाही, ग्लोव्हज नाहीत, अशा परिस्थितीत शेवट होण्याची वाट पहात होता. इतर काही गिर्यारोहक त्याकडे दुर्लक्ष करून पुढे गेले. मात्र मी दुर्लक्ष करू शकलो नाही, आणि मी वैयक्तिक विक्रम आणि दुसऱ्या एका मनुष्याचे प्राण ह्यात दुसऱ्या गोष्टीची निवड केली.”

नदावने हा निर्णय घेतला खरा; पण तो अमलात आणणे हे तितकेच कठीण काम होते. बेशुद्ध पडलेल्या आयदिनला उचलून खाली आणणे कर्मकठीण होते, कारण त्याचे आणि स्वत:चे दोघांचे ओझे सांभाळत उतरायचे होते. आयदिन बेशुद्ध असल्यामुळे जास्त भारी वजनाचा भासत होता. अधूनमधून त्याला शुद्ध यायची, पण त्यात तो वेदना असह्य होऊन ओरडायचा. अशा परिस्थितीत खाली येताना नदावचा स्वतः चा ऑक्सिजन मास्क फाटला. ग्लोव्हज काढावे लागले. त्यामुळे त्याला स्वतः ला बोटांना हिमदंश झाला. वाटेत त्याला अजून एक मलेशियन गिर्यारोहक भेटला की जो सुद्धा मरण्याच्या मार्गावर होता. वर जाणाऱ्या काही climbers कडून नदावने त्या दोन अत्यवस्थ climbers साठी ऑक्सिजन सिलिंडर मिळवली आणि नऊ तासांच्या भगीरथ प्रयत्नानंतर त्या दोघांना घेऊन कॅम्पपर्यंत पोचण्यात तो यशस्वी झाला. तेथून हेलिकॉप्टरने त्यांना काठमांडू येथे नेऊन इस्पितळात दाखल केले आणि उपचार सुरू झाले. दोन जीव वाचवण्यात नदाव यशस्वी झाला.

जीवनात काही असे परीक्षेचे क्षण येतात जिथे तुम्ही कशा प्रकारचे मनुष्य आहात, तुमची मूल्य व्यवस्था कशी आहे आणि त्या मूल्यांसाठी तुम्ही किती मोठा त्याग करू शकता वा किंमत देऊ शकता हे स्वतः शीच नक्की करावं लागतं. अशा परीक्षेच्या क्षणी नदावने, एव्हरेस्ट सर करणारा सर्वात कमी वयाचा इस्रायली गिर्यारोहक ह्या सन्मान व कीर्तीचा त्याग करत मानवतेच्या सर्वोच्च मूल्याला प्राथमिकता दिली आणि जगासाठी एक धडा दिला. गिर्यारोहणाच्या धाडसी खेळातील अत्युच्च मूल्य ओळखून त्याप्रमाणे वागत एक अनोखे धैर्य दाखवले. 

एकीकडे मानसन्मान, वैयक्तिक महत्वाकांक्षेची पूर्तता, सर्वोच्च शिखर सर करण्याची वैयक्तिक स्वप्नपूर्ती हे सारे, आणि दुसरीकडे दुसऱ्या मनुष्याचा जीव वाचवण्याचा अशक्यप्राय प्रयत्न ज्यात वरील मानसन्मान, कीर्ती, स्वप्नपूर्ती, महत्त्वाकांक्षापूर्ती ह्या गोष्टींच्या त्यागावरोबरच एक अजून भयंकर शक्यता होती आणि ती म्हणजे स्वतः चा जीव गमावण्याची. पण नदाव नियतीने पुढे वाढून ठेवलेल्या अती कठीण परीक्षेत उत्तीर्ण झाला आणि with flying colors he passed.

आज भले नदावला सागरमाथा सर करता आला नसेल. भविष्यात तो हे लक्ष्य गाठेल किंवा नाही गाठू शकणार. मात्र तो कायम स्वतः ला ताठ मानेने आरशात बघू शकेल, त्याच्या कुटुंबियांना, मित्रांना डोळ्याला डोळा भिडवून भेटू शकेल आणि दुसऱ्याचा जीव वाचवण्याचे जे अलौकिक समाधान आहे ते कायम त्याच्या उराशी असेल.

आज सागरमाथा सर न करता सुद्धा, “ नदाव बन येहुदा “ सर्व जगातील लोकांच्या मनात सर्वोच्च शिखरावर विराजमान झाला असेल ह्यात शंका नाही.

लेखक : श्री मनीष मोहिले

प्रस्तुती : माधव केळकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ अथर्वशीर्ष म्हणजे काय…? ☆ संग्राहक – सुश्री कालिंदी नवाथे ☆

थर्व म्हणजे  हलणारे आणि 

अथर्व म्हणजे ‘ न हलणारे ‘ शीर्षम् ‘ !!

सुलभ भाषेत सांगायचं म्हणजे अथर्वशीर्ष म्हणजे स्थिर बुद्धी असलेलं मस्तक…!! 

 

अथर्वशीर्षाचं पठण केलं, की बुद्धी आणि मन स्थिर होतं. स्थिर आणि निश्चयी बुद्धीने केलेलं काम हे नेहमी यशस्वी होतं. आत्मविश्वास वाढू लागतो, माणूस नम्र होतो. अथर्वशीर्ष पठणामुळं मन एकाग्र होतं. 

आपल्या मनाची ताकद वाढविणं, हे आपल्याच हातात असतं. माणसाचं मन ही मोठी विलक्षण गोष्ट आहे. 

शरीराबरोबरच मन कणखर असलं तर मग आपण संकटांवर मात करू शकतो. 

 

तुम्ही कधी अथर्वशीर्षाचा पाठ म्हटला आहे का ? एकदा तरी अनुभव घेण्यास हरकत नाही.

तुम्ही श्रद्धाळू असाल, तर माझं हे म्हणणं तुम्हाला नक्कीच पटेल. जर तुम्ही श्रद्धाळू नसाल,आणि प्रत्येक गोष्ट वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाहत असाल, तरीही अथर्वशीर्ष तुम्हाला नक्कीच आवडेल. 

कारण अथर्वशीर्षामध्ये गणेश म्हणजे या विश्वातील निसर्ग…!! पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश या पंचमहाशक्तीच आहे, असे म्हटले आहे. 

हा निसर्ग म्हणजेच ईश्वर हे म्हणणं तुमच्या वैज्ञानिक दृष्टीकोनाला नक्कीच पटेल. या निसर्गाला आपण जपलेच पाहिजे. तरच निसर्ग आपणास जपेल असेही म्हणता येईल.

 

अथर्वशीर्षाचा अर्थ         

मूळ श्रीगणपती अथर्वशीर्ष संस्कृतमध्ये आहे.  आपण आज त्याचा मराठी अनुवाद पाहू या. 

‘हे  देवहो, आम्हांला  कानांनी शुभ ऐकायला मिळो. डोळ्यांनी चांगलं पाहावयास मिळो. 

सुदृढ अवयवांनी आणि शरीरांनी देवानं (निसर्गानं) दिलेलं आयुष्य देवाच्या (निसर्गाच्या) स्तवनात व्यतीत होवो. 

सर्वश्रेष्ठ इंद्र आमचं रक्षण करतो. ज्ञानवान सूर्य आमचं कल्याण करतो. 

संकटांचा नाश करणारा गरूड आमचं कल्याण करतो. बृहस्पती आमचं कल्याण करतो.

सर्वत्र शांती नांदो…!! 

ॐकाररूपी गणेशाला नमस्कार असो.

..  तूच  ब्रह्मतत्त्व आहेस. तूच सकलांचा कर्ता(निर्माता) आहेस. तूच सृष्टीचे धारण करणारा, पोषण करणारा आहेस. तूच सृष्टीचा संहार करणाराही आहेस. हे सर्व ब्रह्मस्वरूप खरोखर तूच आहेस. तूच नित्य प्रत्यक्ष आत्मस्वरूप आहेस. 

मी योग्य तेच बोलतो, 

मी खरं तेच बोलतो. तू माझे रक्षण कर.

तुझ्याबद्दल बोलणाऱ्या माझं, तू रक्षण कर. तुझे नांव श्रवण करणाऱ्या माझं तू रक्षण कर.

दान  देणाऱ्या अशा माझं तू रक्षण कर. उत्पादक अशा, माझं तू रक्षण कर.

 तुझी उपासना करणाऱ्या शिष्याचं रक्षण कर.    

 

माझं पश्चिमेकडून रक्षण कर.

माझं पूर्वेकडून रक्षण कर. 

माझं उत्तरेकडून रक्षण कर. 

माझं दक्षिणेकडून रक्षण कर.

माझं वरून रक्षण कर. 

माझे खालून रक्षण कर. 

सर्व बाजूनीं, सर्वप्रकारे तू माझं रक्षण कर. 

 

तू वेदादी वाड॒.मय आहेस. 

तू चैतन्यस्वरूप आहेस. 

तू ब्रह्ममय आहेस. 

तू सत् , चित् , आनंदस्वरूप, अद्वितीय आहेस. 

तू साक्षात ब्रह्म आहेस. 

तू ज्ञानविज्ञानमय आहेस. 

 

हे सर्व जग तुझ्यापासूनच निर्माण होतं. हे सर्व जग तुझ्या आधारशक्तीनेच स्थिर राहातं. 

हे सर्व जग तुझ्यातच लय पावतं,

हे सर्व जग पुन्हा तुझ्यापासूनच उत्पन्न होतं. 

पृथ्वी, पाणी, अग्नी, वारा आणि आकाश ही पंचतत्त्वे तूच आहेस.

तसेच परा, पश्यन्ती, मध्यमा आणि वैखरी या चार वाणी तूच आहेस. 

 

तू सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांपलीकडचा आहेस. 

तू स्थूल, सूक्ष्म आणि आनंद या तीन देहांपलीकडचा आहेस. 

 

तू भूत, वर्तमान आणि भविष्य या तीनही काळांच्या पलीकडचाआहेस. 

तू सृष्टीचा मूल आधार म्हणून स्थिर आहेस.          

 

तू उत्पत्ती, स्थिती आणि लय या तीनही शक्तींच्या पलीकडचा आहेस. 

योगी लोक नेहमी तुझं ध्यान करतात. 

 

तूच ब्रह्मा, तूच विष्णू, तूच रुद्र, तूच इंद्र, तूच भूलोक, 

तूच भुवर्लोक, तूच स्वर्लोक आणि ॐ .. हे सर्व तूच आहेस. 

 

गण शब्दातील आदि ‘ ग् ‘ प्रथम उच्चारून नंतर ‘अ ‘चा उच्चार करावा. 

त्यानंतर अनुस्वाराचा उच्चार करावा. तो अर्ध चंद्राप्रमाणे असावा. 

तो तारक मंत्रानं ॐ कारानं युक्त असावा. हा संपूर्ण मंत्र ‘ॐगं ‘ असा होतो. 

 

हे तुझ्या मंत्राचं स्वरूप आहे… 

‘ ग् ‘ हे मंत्राचे पूर्व रूप आहे. 

‘ अ ‘ हा मंत्राचा मध्य आहे.

अनुस्वार हा मंत्राचा कळस आहे.

अर्धचंद्राकार बिंदू हे उत्तर रूप आहे. 

या गकारादी चारांपासून एक नाद तयार होतो. हा नादही एकरूप होतो. ती ही गणेशविद्या होय. 

 

या मंत्राचे ऋषी ‘ गणक ‘ हे होत. 

‘निचृद् गायत्री ‘ हा या मंत्राचा छंद होय. 

गणपती ही देवता आहे. 

 

‘ॐ गंं ‘ ह्या मंत्ररूपानं दर्शविल्या जाणाऱ्या गणेशाला माझा नमस्कार असो. 

आम्ही त्या एकदंताला जाणतो. त्या वक्रतुण्डाचं ध्यान करतो. म्हणून तो गणेश आम्हाला स्फूर्ती देवो. 

 

ज्याला एक दात असून पाश, अंकुश व दात धारण केलेले तीन हात आणि वर देण्यासाठी चौथा हात आहे. ज्याचे उंदीर हे वाहन आहे. ज्याच्या शरीराचा रंग लाल असून पोट मोठे आहे, कान सुपासारखे आहेत, ज्याने लाल रंगाची वस्त्रे परिधान केली आहेत, अंगाला लाल चंदन लावले आहे, ज्याची लाल रंगाच्या फुलांनी पूजा केली आहे, भक्तांविषयी पूर्ण दया असलेला, अविनाशी, सृष्टीच्या आधी निर्माण झालेला, प्रकृतिपुरुषाहून वेगळा असलेला,अशा गणेशाचे जो ध्यान करतो, तो सर्व योग्यांमध्ये श्रेष्ठ होय.

 

व्रतधारिणांच्या प्रमुखांना, व्रातपतीस नमस्कार असो. देवसमुदायांच्या अधिपतीला नमस्कार असो,

शंकरगण समुदायाच्या अधिपतीला प्रमथपतिला  नमस्कार असो, 

लंबोदर, एकदंत, विघ्ननाशी, शिवपुत्र, वरदमूर्ती अशा गणपतीला माझा नमस्कार असो.         

 

.. हजारो वर्षांपूर्वी रचलेल्या या गणपती अथर्वशीर्षाचा हा मराठी अनुवाद जरी वाचला, तरी त्या रचनाकाराच्या बुद्धिमत्तेचं आश्चर्य वाटतं आणि बरोबरच त्यालाही नमस्कार करण्यासाठी आपले हात सहजपणानं, आदरानं जोडले जातात…!!

संग्राहिका : सुश्री कालिंदी नवाथे 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 इंद्रधनुष्य 

☆ पूर्वीचे तंत्रज्ञ… ☆ प्रस्तुती – सुश्री मीनल केळकर ☆

पूर्वीचे तंत्रज्ञ (Technicians) 

पूर्वी एखाद्या वस्तू मध्ये थोडासा बिघाड झाला तर ती वस्तू दुरुस्ती करून घेऊन वापरण्याकडे लोकांचा कल होता. त्याचे कारण म्हणजे घरबसल्या लोकांना या वस्तू दुरुस्त करून मिळायच्या.

पूर्वी तांबे-पितळेची भांडी लोक वापरत असत. कधी कधी जास्त वापर झाला की भांडी गळायला लागत. मला आठवतंय माझी आजी माझ्या आईला सांगायची, “जा ग, जरा पातेल्याला ‘चाती’ बसवून आण.” लहानपणी ते काही कळायचे नाही. पण मला आठवतेय पूर्वी दारावर अशा दुरुस्त्या करणारी माणसे यायची. त्यांच्या ठराविक आरोळ्या असत. बहुतेक दुपारच्या वेळात हे लोक यायचे. ‘बंबाला, पिंपाला  डाग देणार, फुटकी भांडी नीट करणार.’ 

ही माणसे घरी येऊन म्हणजे वाड्यातच गळणारे बंब, पिंप, गळणारी पातेली, तपेली सगळ्यांना डाग देऊन किंवा चाती बसवून दुरुस्त करायचे. त्यांच्या जवळ दुरुस्तीचे सगळे सामान असायचे.

अजून एक म्हणजे, ‘डबे बनवणार, झाकणे बनवणार, चाळणी बनवणार’ असे ओरडत काही लोक यायचे. पूर्वी ‘डालडा’चे डबे मिळायचे. त्याला खूप लोक झाकणे बनवून वापरायचे. किंवा तेलाचे मोठे डबे मिळत. त्याचेही गोल डबे किंवा त्यालाच पत्र्याची झाकणे बनवून घेत. 

त्या माणसाच्या खांद्यावर एक लोखंडी पेटी असे, त्यात पत्रा कापण्याची मोठ्या दांड्याची कात्री व अन्य बरेच काय-काय सामान असे. आणि ते डबे, झाकणे बनवताना बघायला खूप मजा वाटायची. मग वाड्यातल्या सगळ्या लहान मुलांचा तेवढा वेळ तिथेच त्याच्या भोवती मुक्काम असायचा. अगदी थोड्या वेळात सफाईदारपणे डबे, डब्यांची झाकणे अंगणात बसून तयार व्हायची. त्याच्या जवळ पत्रा पण असायचा, जरुरी प्रमाणे त्याचाही वापर करायचा व हे सारे थोडक्या पैश्यातच व्हायचे.

‘छत्री दुरुस्ती’, छत्रीच्या काड्या बदलणे, छत्रीचे कापड नीट करणे इत्यादी दुरुस्त्या करणारे कारागीर यायचे. मोडक्या छत्र्या थोडक्या पैश्यात घरी दुरुस्त करून मिळायच्या. त्याच्या खांद्यावर एक पिशवी व त्यात एक चपटा चौकोनी लोखंडी डबा असायचा त्यात दुरुस्तीला लागणारे खूप सारे सामान असायचे. पिशवीत छत्रीच्या काड्याही असायच्या.

‘नांव घालायची, भांड्यावर नांव.’ अशी एक आरोळी देत धोतर, शर्ट व टोपी घातलेला माणूस यायचा. त्याच्या कानावर नांव घालण्याचे  साधन-पंच ठेवलेले असे व एका कानावर हात ठेवून तो आरोळी द्यायचा. ते ‘नांव’ असं म्हणण्याच्या ऐवजी, ‘नामु घालायची नामू’, असेच काहीसे ऐकू यायचे. 

घरी येऊन त्याच्या जवळच्या लहानशा हातोडी आणि High Carbon Steel पंचने ठोकून, तो भांड्यांवर सुबक नांवे घालून द्यायचा. हल्ली मशीनने नांव घालतात. अगदी डझनाच्या हिशोबाने भांडी असायची. दुपारी  पाठीवर पोते घेऊन तांबे, पितळेची मोड घेणारा माणूससुध्दा दारावर यायचा. पूर्वी पितळी Stove वापरायचे खूप लोक. ते सुध्दा दुरुस्त करणारा माणूस दारावर यायचा. 

तसेच, तांबे पितळेच्या भांड्यांना ‘कल्हई’ करणारी माणसे तर ‘कल्हईची भांडी कल्हई’ अशीही आरोळी असायची. पितळी ताटे, वाट्या, पातेली अशा सगळ्या भांड्यांना कल्हई करत, लगेच त्यांचे रुप एकदम पालटत असे. भांड्यांना कल्हई म्हणजे एक मोठा कार्यक्रमच असायचा घरी ! कल्हई करताना बघताना खूप मजा वाटायची. एक वेगळाच वास यायचा – नवसागराच्या धुराचा. नवीन कल्हई केलेल्या भांड्यात जेवताना खुप छान वाटायचे. हे सगळे करत असताना माझी आजी व आई त्यांच्याशी पैसे ठरवताना घासाघीस पण करायच्या.

फार पूर्वी पिंजारी देखील दारोदारी येत. त्यांच्या खांद्यावर भलेमोठे धनुष्य-सदृश्य – तुणतुणे वाटेल – असे अवजार असे. कापसाच्या जुन्या गाद्यांमध्ये वापराने गोळे पुंजके होत. पिंजारी तो जुना कापूस पिंजून झकास reconditioned उशा-गाद्या बनवून देई.

सुया फणी पोत असे म्हणून डोक्यावर भली मोठी दुर्डी घेऊन दारोदारी हिंडून ह्या गोष्टी विकणारी जमात मात्र आजही अस्तित्वात आहे..

तर असे होते हे दारावर येणारे तंत्रज्ञ ! अगदी घरीच थोड्या वेळात, थोड्या पैश्यात अगदी डोळ्यासमोर दुरुस्ती व्हायची. कुठे हेलपाटे नाहीत, धावपळ नाही, की काही नाही. लहानपणी हे घराच्या अंगणात बसून बघताना खूप मजा वाटायची. हळूहळू सगळे बदलले व या कसबी जमाती गायब झाल्या. नामशेष झाल्या.

‘कालाय तस्मै नम:….

संग्राहिका – सुश्री मीनल केळकर

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सुश्री प्रभा हर्षे

 इंद्रधनुष्य 

☆ सोंड नसलेला गणपती !…  ☆ प्रस्तुती – सुश्री प्रभा हर्षे ☆

जगभरातील गणपतीच्या प्रत्येक मूर्तीमध्ये गणेशाचे शीर हे गजमुख असलेले पहायला मिळते.

गणपतीच्या अन्य रुपाची कुणी कल्पनाही करू शकत नाही.

मात्र, दक्षिण भारतात गणपतीला गजाचे शीर लावण्यापूर्वी म्हणजे, मानवी मस्तक असलेल्या रूपात गणपतीची मूर्ती असलेले मंदिर आहे. मनुष्याचे मस्तक असलेली ही जगातील एकमेव गणेश मूर्ती असल्याचे मानले जाते. तामिळनाडूमध्ये कुथनूरपासून जवळ तिलतर्पणपुरी इथे हे मंदिर आहे. 

आदी विनायक असे या मंदिराचे नाव आहे. 

गजमुखी अवतारापूर्वी मानवी रुपात असलेल्या गणपतीच्या मूर्तीमुळे याला आदी गणपती संबोधले जाते. याला “ नरमुख विनायक “ असेही म्हटले जाते. 

संग्रहिका : प्रभा हर्षे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री सुनील देशपांडे

 इंद्रधनुष्य 

☆ ही विकृती आली कुठून?… लेखिका : डॉ. वृषाली राऊत ☆ प्रस्तुती – श्री सुनील देशपांडे ☆

जेव्हा Netflix चा CEO मानवी झोपेला त्याचा सर्वात मोठा स्पर्धक मानतो यावरूनच मानवी जीवनात झोपेचे महत्व अधोरेखित होते. गेलेल दशक हे माध्यमांच होत, कधीच विचार न केलेल्या प्रकारचं मनोरंजन २४ तास आपल्या सोबत राहू लागलं. 

आपल्या मेंदू मध्ये न मावेल एवढी माहिती त्याच्यावर आदळायला सुरवात झाली. ह्या माहितीला process करण्यासाठी मेंदू तयारच नव्हता. Netflix भारतात २०१६ पासून सुरू झाले. भारतात जगातील सर्वात मोठी बाजारपेठ असल्याने जगातील नामांकित कपन्यांनी भारतीय लोकांसाठी मनोरंजाचे कार्यक्रम बनवायला सुरवात केली जे मानवी मेंदू साठी प्रमाणाबाहेर होत. जस high calories वाल अन्न खाऊन लठ्ठपणा वाढतो तसेच अति प्रमाणात information calories खाऊन मेंदूवर चरबी चढते कारण एवढी माहिती मेंदू पचवू शकत नाही. Binge eating प्रमाणे binge watching ने शरीराची व मनाची वाट लावायला सुरवात केली. भारतीयांनी दिवस व रात्र स्क्रीन वर घालवायला सुरुवात केली. झोपेविना रात्री व झोपाळू दिवस यांना सहन करण्यासाठी म्हणजे तरतरीत राहण्यासाठी कॉफी, चहा, दारू, तंबाखू, सिगरेट, पान मसाला, गुटखा व आणखी असेच पदार्थ खाण्यात वाढले, ही व्यसन व त्यातून येणारे शारिरीक व मानसिक आजार पण वाढले, औद्योगिक राष्ट्र म्हणून प्रगती करणारा आपला देश हळूहळू आजारी देश बनत चालला.

हे सगळे त्रस्त मेंदु अनेक बदमाश लोकांसाठी लवकर पटणारी ग्राहक होती. कुठल्याही औद्योगिक देशातील कामगारांप्रमाणे भारतातील working class पाशी पैसा होता पण सोबतीला कामाचा ताण, कर्जाचे हफ्ते, नात्यातील चढ उतार असे त्रास पण होतेच.

इंटरनेटने ह्या सगळ्या त्रासलेल्या मेंदूना एक सोपा मार्ग दिला जेणेकरून रोजच्या जगण्यातून दोन घटका करमणूक पण होईल, ताण हलका होईल व कुणाला कळणार पण नाही. खोटी ओळख निर्माण करून काहीही केलेलं कुणालाच कळणार नव्हतं मात्र इंटरनेट हेच सगळ्यात मोठं व्यसन ठरलं. Social media, पॉर्न, गेमिंग, ऑनलाइन डेटिंग, ह्या सगळ्यातून मेंदूत आनंदाचं रसायन डोपामाईन निर्माण होतं. जे लोक मनाने कमकुवत असतात ते रसायन परत परत मिळवण्यासाठी या आभासी दुनियेत हरवून आनंद शोधत व्यसनी होतात.

हे सगळं सुरू असताना अनेक हुशार मेंदू इंटरनेट वापरणाऱ्यांच्या  वागणुकीवर लक्ष ठेवून होती. जी लोक दुसऱ्यांना त्रास देऊन आनंद मिळवितात, त्यांना त्या कामाचे पैसे मिळाले.  अशांसाठी तर cyber bullying, trolling हे आवडते उद्योग ठरले. Social media वर अशी असंख्य तोल गेलेली टाळकी कामाला आहेत, जी द्वेष व दुजाभाव पसरवण्याचे काम आनंदाने करतात कारण असं काम त्यांच्या मनाला आनंद देतं..

ह्या लोकांचे गट आहेत

-पैसे घेऊन खरी ओळख दाखवून करणारे

-खरी ओळख न दाखवता व पैसे न घेता करणारे

-पैसे घेऊन खरी ओळख न दाखवता करणारे 

अचानकपणे एवढी राष्ट्रभक्ती कुठून आली ? लोक वेड्यासारखे एकमेकांशी भांडायला का लागलीत ? आमच्या सारखा विचार नाही केला तर तुम्ही आमचे दुष्मन ही भाषा का ऐकू येत आहे? यातील लोकांना वेगळेच मानसिक त्रास आहेत पण त्याच्यावर उपाय न करता लोकांवर इंटरनेट वर येऊन भडास काढणे सुरू आहे. गेल्या काही वर्षात बलात्कार व शारीरिक हिंसा प्रचंड वाढली आहे. भाषा सुद्धा हिंसक आहे, काव्य, सोज्वळपणा, साधेपणा हद्दपार झाला आहे, आयुष्य एक crime thriller असल्यासारखी लोक एकमेकांवर उगीच संशय घेत भांडण ओढवून घेत आहेत, नाती तुटत आहेत.

गेल्या ६ महिन्यातील घटना बघितल्या तर असं जाणवतंय की लोक हिंसा बघून आनंदित होताहेत, किंवा त्यांना  त्याचं  काहीच वाटत नाही आहे. कोणीही सर्वसाधारण मानसिकता असलेली व्यक्ती दुसऱ्यावर हिंसा ( शारीरिक व मानसिक) सहन करू शकत नाही व बघू पण शकत नाही.  पण Netflix, Prime सारख्या लोकांनी हिंसेचं  व लैंगिक विकृतीचं supermarket उघडून ठेवलं आहे, त्याच्या सोबतीला बाकीच्या विकृत गोष्टी आहेतच.

हे अनैसर्गिक व अमानवीय वर्तन हे अचानक आलेलं नाही. वेगवेगळे न्युज चॅनेल्स ज्या पद्धतीने ब्रेकिंग न्युज दाखवितात त्या अवैज्ञानिक आहेत. मानवी मेंदू विचार करायला वेळ घेतो. मेंदूतील भावनिक केंद्र ज्याला amygdala म्हणतात ते आपल्या मानवी उत्क्रांतीची देणगी आहे, amygdala हे भीतीवर काम करते व cortex हा मेंदूतील भाग तर्कशुद्ध विचार करतो. Amygdala ला भीती जाणवली (मानसिक किंवा शारीरिक) तर तो शरीराला संदेश देतो की आता स्वतःचे रक्षण करायला हवं, मग त्यानुसार मानवी शरीर एक तर त्या भीती वाटणाऱ्यापासून दूर जातं  किंवा भीती वाटणाऱ्याशी दोन हात करायला सज्ज होतं , ह्याला flight/fight असं  नाव आहे. शरीर ह्या भय अवस्थेत ताण अनुभवत असते. Breaking news मनात भीतीची भावना सतत जागृत ठेवतात. तार्किक विचार करायला मेंदूला वेळच मिळत नाही कारण 24*7 वेगवेगळी माध्यमं  व त्यातून येणारी अखंड माहिती मेंदूत ट्रॅफिक जॅम करते. हे सगळं खूप कठीण आहे पण आपण सगळेच यातून जात आहोत. ह्या सगळ्या गोष्टी माणसातील पशूला जाग करण्याचं काम करतात व तो पशू  शांत करणं जवळजवळ अशक्य आहे.

सगळ्यांची डोकी जाणूनबुजून “तापवली” गेली आहेत, तेव्हा सारासार विचार करणं कठीण आहे, पण अशक्य नाही. मेंदूवर किती ताण द्यायचा व किती माहिती वाचायची व तिची शहानिशा करूनच पुढे जायचं हे आपल्या हातात आहे. समोरच्याने कितीही घाण बोललं तरीपण लगेच उत्तर देणे, पोस्ट upload करणे, त्यापेक्षा घाण बोलणे हे अविचारीपणाचं  लक्षण आहे. 

हे एक मानसिक युद्ध आहे. ह्यात जिंकायचं असेल तर हिंसा, लैगिंक विकृती असलेल्या गोष्टी न बघणे, रोज 7-8 तास झोप घेणे, झेपेल असा व्यायाम व सकारात्मक विचार करणे हे उपाय आहेत.

दुसऱ्याला कसलाही प्रकारचा त्रास देणारा कुणीच खूश व आरोग्यदायी राहूच शकत नाही. तुम्ही पण विकृत मानसिकतेचे आहात का ह्याचा नीट विचार करा व जबाबदारीने वागा.

लेखिका : डॉ वृषाली रामदास राऊत, औद्योगिक मानसशास्त्रज्ञ

संग्राहक : श्री सुनील देशपांडे

मो – 9657709640 Email : [email protected]

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री संभाजी बबन गायके

 इंद्रधनुष्य 

☆ एक नरश्रेष्ठ भारतीय सैनिक ☆ श्री संभाजी बबन गायके ☆

(डावीकडील छायाचित्रात नायक बिष्णू श्रेष्ठ दिसत आहेत. दुसरे छायाचित्र गोरखा सैनिकाचे प्रातिनिधीक छायाचित्र आहे.)

…अर्थात Once a soldier, always a soldier! Saving dignity of a woman! 

त्याने झटकन आपल्या पोटपाशी लटकावलेली खुखरी तिच्या म्यानातून उपसली आणि त्याच्यावर झेप घेतली! खुखरी एकदा का म्यानातून बाहेर काढली की तिला अजिबात तहानलेली ठेवायची नसते. त्याने सपकन आडवा वार केला आणि त्याचं नरडं कापलं. खुखरीच्या जिभेला शत्रूच्या गरम रक्ताचा स्पर्श झाला आणि तिची तहान आणखी वाढली….समोर आणखी एकोणचाळीस शत्रू होते…कुणाच्या नरडीचा घोट घ्यावा? 

तो सकाळीच आपल्या सैनिक मित्रांचा निरोप घेऊन घरी निघाला होता आपल्या पलटणीतून. का कुणास ठाऊक, पण त्याला आता घरापासून दूर राहण्याचा कंटाळा आलेला होता. घरी जाऊन वडिलोपार्जित शेती करावी,मुला-बाळांत रमावं असं वाटू लागलं होतं. त्याने मुदतपूर्व सेवानिवृत्ती मागितली तेंव्हा वरिष्ठही चकित झाले होते. बरं, वयही फार नव्हतं. फक्त पस्तीशीचा तो शिपाईगडी. त्यादिवशी त्याने साहेबांना कडक सल्यूट बजावला. जय महाकाली…आयो गोरखाली हा त्याचा सैन्यनारा मनात आठवला आणि आपला लष्करी गणवेश उतरवला….खुखरी मात्र गळ्यात घातलेल्या पट्ट्यात तशीच राहू दिली. खुखरी आणि गोरखा सैनिक म्हणजे जीवाभावाचं नातं…तिला दूर नाही करता येत. शीख बांधव जसं कृपाण बाळगतात सर्वत्र तसंच खुखरीचं आणि गोरखा सैनिकांचं. गुरखा किंवा गोरखा. इंग्लिश आमदनीत गुरखा असा उच्चार असायचा, तो स्वतंत्र सार्वभौम भारतात ‘गोरखा’ असा मूळच्या स्वरूपात केला जाऊ लागला.

त्याचा घरी जाण्याचा मार्ग झारखंड राज्यातून जात होता. रेल्वेप्रवास अपरिहार्य होता. तिकीट आरक्षित केलं होतंच. प्रवास सुरू झाला. सहप्रवाशांना प्रवासात लक्षात आलंच होतं की हा शिपाई गडी आहे. त्याच्या शेजारी बसलेल्या आणि आपल्या आई-वडिलांसोबत प्रवास करीत असलेल्या अठरा वर्षीय तरूणीने तर त्याच्याशी अगदी आदराने ओळख करून घेतली. रात्र झाली आणि सर्वजण आपापल्या बर्थवर झोपी गेले. जंगलातून जाणारा रेल्वेमार्ग. रात्रीचे बारा-साडेबारा झाले असतील. करकचून ब्रेक्स लागल्यासारखी गाडी मध्येच थांबली. बाहेर काळामिट्ट अंधार. मात्र बहुसंख्य प्रवासी झोपेत असल्याने त्यांना काही जाणवले नाही. आपला शिपाईगडीही गाढ झोपेत होता. अचानक रेल्वे डब्यात बाहेरून वीस-पंचवीस जण घुसले…हातातली धारदार हत्यारं परजत. डब्यात आधीच प्रवासी म्हणून बसलेले त्यांचे साथीदार तयार होतेच. त्यांनी प्रत्येकाला हत्यारांचा धाक दाखवून त्यांच्याकडची चीजवस्तू,पैसे,मोबाईल ओरबाडायला आरंभ केला. अर्थवट जागे झालेल्या प्रवाशांना काही समजेनासे झाले होते. चोरट्यांच्या धाकाने कुणाच्या तोंडून शब्दही फुटत नव्हता. दरोडेखोरांनी आपल्या शिपाई गड्याला हलवून जागे केले. परिस्थितीचे गांभिर्य ओळखून त्यानेही जवळचे सर्वकाही त्यांना देऊन टाकले…खुखरी सोडून! मी एक आर्मीवाला आहे हे त्याने त्याही परिस्थितीत ओरडून सांगितले. त्यांची हत्यारे,त्यांची संख्या आणि आपण एकटे…अशा स्थितीत धाडस करणे परवडणार नाही…असा त्याचा विचार! 

तेवढ्यात त्या हरामखोरांची नजर जवळच्याच बर्थवर अंगाचे मुटकुळे करून,थरथरत बसलेल्या त्य तरूणीवर पडली. त्यांच्या डोळ्यांत आता निराळेच भाव दिसू लागले. एकाने तिच्या अंगावर कापड फाडले आणि तिला खेचले. तिने जोरात आकांत केला आणि आपल्या सैनिक बांधवाकडे पाहिले…वाचवा! 

आता मात्र या शूर गोरख्याचा संयम संपला. आपण शत्रूच्या समोर उभे आहोत आणि तो आपल्यावर चाल करून येतो आहे,असा त्याला भास झाला. जय महाकाली…आयो गोरखाली असं हळू आवाजात पुटपुटत त्याने खुखरी उपसली आणि त्या मुलीची अब्रू लुटू पाहणा-या दरोडेखोरांपैकी पहिल्याचा गळा चिरला! त्या एवढ्याशा जागेला आता युद्धभूमीचे स्वरूप प्राप्त झाले. तिथे प्रचंड आरडाओरडा सुरु झाला. चाळीस पैकी एक दरोडेखोर आपल्या सैनिकाच्या हातात होता…बाकीचे एकोणचाळीस धावून येऊ लागले. आपल्या बहादूराने त्या दरोडेखोराच्या देहाची ढाल केली आणि तो पुढे सरसावला. त्यांच्या हातातली धारदार शस्त्रे आणि याच्या हातातली खुखरी….खुखरी अचूक चालू लागली…त्यांनी गोळी झाडली पण नेम चुकला. खुखरीचा मात्र नेम चुकू शकतच नाही. इतक्या वर्षाचे अघोरी वाटेल असं प्रशिक्षण…खुखरी आणि खुखरी चालवणारा कसा विसरेल? खुखरीने आणखी तीन जणांच्या कंठातून रक्त प्यायले…..त्या दुष्टांना खरोखरीचे कंठस्नान घातले. उण्यापु-या दहा-पंधरा मिनिटांचा हा थरार…तीन धराशायी आणि आठ-नऊ दरोडेखोर खुखरीच्या वारांनी पुरते घायाळ. या झटापटीत डब्यातील प्रवासी थरथरत निमुटपणे बसलेले होते. मुलीच्या गळ्याला थोडीशी दुखापत झाली होती. एवढ्यात जवानाच्या हातातली खुखरी खाली पडली…एका दरोडेखोराने तीच उचलून जवानाच्या हातावर वेगाने वार केला..खोलवर जखम झाली.रक्ताची चिळकांडी उडाली आणि जवान खाली कोसळला…पण हा पुन्हा उठून आपला जीव घेईल अशी त्यांना साधार भीती वाटली…ते डब्यातून उतरून जंगलात पळून गेले….नायक बिष्णू श्रेष्ठ,(सेवानिवृत्त्त) (गोरखा रायफल्स,भारतीय सेना) गंभीर जखमी होते…ट्रेन एव्हाना सुरू झाली होती..इतरांना या डब्यात नेमके काय घडलं होतं त्याचा तपास नव्हता…पुढच्या स्टेशनवर पोलिस,डॉक्टर्स तयार होते. डब्यात पडलेली तीन प्रेतं आणि एक जखमी मनुष्य…म्हणजे आपले बहादूर विष्णू श्रेष्ठ. अंगावर सिवीलीयन कपडे. पोलिसांना वाटले हा ही दरोडेखोरच! पण त्या तरूणीने आणि तिच्या आई-वडिलांनी सारी हकीकत सांगितली, हे नशीब! विष्णूजींना रूग्णालयात हलवण्यात आले. पूर्ण बरे होण्यास त्यांना तब्बल दोन महिने लागले यावरून त्यांना झालेल्या गंभीर दुखापतीची कल्पना यावी! यथावकाश पोलिसांनी सहा दरोडेखोरांना जेरबंद करून आणले. त्यांच्याकडून दहा हजारांपेक्षा जास्त रोख  रक्कम,तेहतीस मोबाईल फोंस, काही घड्याळे, दोन पिस्टल्स,जिवंत काडतुसं हस्तगत केली! भारतीय सैन्याने या शूरवीराला सेना मेडल आणि उत्तम जीव रक्शा पदकाने सन्मानीत केलं. चांदीचं पाणी दिलेली नवी कोरी खुखरी भेट दिली. पोलिसांनी दरोडेखोरांच्या डोक्यावर असलेलं रोख इनामही विष्णूजींना दिलं. सामुहिक बलात्काराच्या मोठ्या संकटातून आपल्या लेकीची, तळहातावर प्राण ठेवून सुटका करणा-या विष्णूजींना त्या मुलीच्या आई-वडिलांनी मोठी रक्कम बक्षिस म्हणून देऊ केली…..तेंव्हा नायक बिष्णू श्रेष्ठ म्हणाले….देशाच्या शत्रूंना ठार मारणं हे सैनिक म्हणून कर्तव्य होतं. तसंच नागरीकांचं रक्षण करणं हे माणूस म्हणून कर्तव्य होतं..ते मी निभावलं ! याचं बक्षिस कशाला? 

(दोन सप्टेंबर,२०१० रोजी हातिया-गोरखपूर मौर्या एक्सप्रेस मध्ये पश्चिम बंगाल मधील चित्तरंजन स्टेशनजवळ ही चित्तथरारक सैनिक-शौर्य कथा मध्यरात्री घडली. Once a soldier, always a soldier…ही म्हण प्रत्यक्षात आली ! मूळचे नेपाळचे असलेले आणि भारतीय सैन्यातील ७, गोरखा बटालीयनच्या ८,गोरखा रायफल्स पथकामधून निवृत्त होऊन घरी निघालेल्या नायक बिष्णू श्रेष्ठ यांनी हे अचानक हाती घेतलेलं ‘ऑपरेशन रक्षाबंधन’ आपले प्राण पणाला लावून यशस्वी केले होते. जय महाकाली..जय गोरखाली…भारत माता की जय…जय जवान…जय हिंद असा घोष तुमच्याही मनात जागवेल अशी ही कहाणी…इतरांनाही सांगा. कथा खरी. तपशिलातील उणिवांची जबाबदारी माझी.)

© श्री संभाजी बबन गायके 

पुणे

9881298260

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

डाॅ. निशिकांत श्रोत्री 

 इंद्रधनुष्य 

☆ श्रीमद्‌भगवद्‌गीता — अध्याय पहिला — भाग दुसरा – ( श्लोक ११ ते २०) – मराठी भावानुवाद ☆ डाॅ. निशिकांत श्रोत्री ☆

संस्कृत श्लोक… 

☆

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः।

भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥११॥

☆

तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्ध: पितामह: |

सिंहनादं विनद्योच्चै: शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ||१२||

☆

तत: शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखा: |

सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् || १३||

☆

तत: श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ |

माधव: पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतु: || १४||

☆

पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जय: |

पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदर: || १५||

☆

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिर: |

नकुल: सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ||१६||

☆

काश्यश्च परमेष्वास: शिखण्डी च महारथ: | 

धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजित: ||१७||

☆

द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वश: पृथिवीपते |

सौभद्रश्च महाबाहु: शङ्खान्दध्मु: पृथक् पृथक् ||१८||

☆

स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् |

नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो नुनादयन् ||१९||

☆

अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्‌ कपिध्वजः।

प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ৷৷२०৷৷

☆

☆ भावानुवाद  ☆

राखू अचल श्रेष्ठ मनोबल अपुल्या सैन्याचे

समस्त आपण करू  संरक्षण  भीष्माचार्यांचे ॥११॥

☆

शार्दूलासम गर्जोनी शंखा  फुंकित देवव्रत

उत्साह करण्या वर्धिष्णु दुर्योधनाचा समरात ॥१२॥

☆

अगणित शंख पणव आनक गोमुख आणि नौबती

एकसमयावच्छेदे रणांगणी नाद करीत  गर्जती ॥१३॥

☆

धवल अश्व रथास ज्यांच्या श्रीकृष्णार्जुनांनी

युद्ध सिद्धता प्रकट केली शंखांसिया फुंकुनी ॥१४॥ 

☆

पाञ्चजन्य केशवशंख देवदत्त धनञ्जयाचा

महाध्वनीचा पौण्ड्रशंख वृकोदर भीमाचा ॥१५॥ 

☆

कुंतीतनय युधिष्ठिराने  अनंतविजय फुंकला

सुघोष नकुलाचा मणिपुष्पक  सहदेवाचा  निनादला ॥१६॥

☆

महाधनुर्धर काश्य शिखंडी महारथी विराट धृष्टद्युम्न 

सात्यकी अपराजित राजा दृपद महाबाहु अभिमन्यु

पञ्चपुत्र द्रौपदीचे ही वीर रथारूढ युद्धसिद्ध 

शंखध्वनीने समस्त योद्ध्ये करीत महानिनाद ॥१७, १८॥

☆

थरकाप नभ वसुंधरेचा  भयाण शंखगर्जनेने

हृदयासी कंप फुटला  कौरव सेनेला भीतीने ॥१९॥

☆

शस्त्रसज्ज कौरवसेना पाहूनी सिद्ध समरासी

कपिध्वज पार्थ उचले  त्वेषाने  गांडीवासी  ॥२०॥

☆

– क्रमशः भाग दुसरा

अनुवादक : © डॉ. निशिकान्त श्रोत्री

एम.डी., डी.जी.ओ.

मो ९८९०११७७५४

श्री मोहन निमोणकर 

 इंद्रधनुष्य 

☆ “मृत्यूनंतरही अवयवदानाने जिवंत राहा…” – लेखक : श्री निरेन आपटे ☆ प्रस्तुती – श्री मोहन निमोणकर ☆

आपण जीवनभर इतरांच्या उपयोगी पडत असतो. आपण मृत्यूनंतरही इतरांच्या उपयोगी पडू शकतो. त्यासाठी उपाय आहे अवयवदान किंवा देहदान!

आपल्या मृत्यूनंतर आपले , चांगल्या स्थितीत असलेले अवयव , दुसऱ्याला दान करण्याची किंवा संपूर्ण मृतदेह दान करण्याची व्यवस्था तुम्ही करू शकता. त्याबद्दल सांगत आहेत निरेन आपटे. 

ग.दि. माडगूळकरांनी गीतरामायणात लिहिले आहे, 

“मरण कल्पनेशी थांबे, तर्क जाणत्यांचा. 

पराधीन आहे जगती पुत्र मानवाचा.”

माणूस जे काही जगतो, तर्क लावतो, शोध लावतो ते मृत्युपाशी येऊन थांबतात. मृत्यूनंतर पुढे काय होतं, हे कोणालाही माहित नाही. कारण आपण पराधीन आहोत. तरीही आपले डोळे, त्वचा, किडनी, यकृत, हृदय, फुफ्फुस, आतडी, स्वादुपिंड, हात, पाय दुसऱ्याला देऊन आपण आपल्या मृत्यूनंतरही अवयवाद्वारे ह्या जगात राहू शकतो. आपला मृत्यू नैसर्गिकपणे मेंदू बंद होऊन (ब्रेन डेड) झाला असेल तर आपण एकूण ९ व्यक्तींना विविध अवयव देऊ शकतो. अवयवदान करून झाल्यानंतर मृत व्यक्तीचा देह त्याच्या नातलगांकडे सोपवला जातो. जेणेकरून ते अंत्यविधी करू शकतील. संपूर्ण शरीर दान केलं असेल तर मात्र मृतदेह नातलगांकडे सोपवत नाहीत. ज्या हॉस्पिटलमध्ये किंवा मेडिकल काॅलेजमध्ये शरीर दान केलं ते हॉस्पिटल साधारणपणे ५ वर्षे तो देह जपून ठेवतात. देह टिकाव म्हणून त्यावर रासायनिक प्रक्रिया केली जाते. असा देह वैद्यकीय प्रशिक्षण व संशोधनासाठी उपयोगात आणतात. त्यानंतर काळजी व सन्मानपुर्वक मृतदेहाची विल्हेवाट लावतात. हा मृतदेह वैद्यकिय शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणासाठी उपयोगी पडतो. ते विद्यार्थी मृत शरीर उघडून प्रत्येक अवयव प्रत्यक्ष पाहू व हाताळू शकतात. पुढे तेच डॉक्टर बनतात आणि वैद्यकीय सेवा पुरवून मानवी जीवन सुखकर बनवतात. 

एका आकडेवारीनुसार दरवर्षी ४,००,००० व्यक्ती अवयवाची वाट पाहत असतात. अवयव मिळाला नाही तर नाईलाजाने मृत्यू स्वीकारतात. त्यांच्याकडे एकच उपाय असतो तो म्हणजे अवयव मागणाऱ्यांच्या प्रतिक्षा यादीमध्ये नाव नोंदवणे! प्रत्यारोपणासाठी अवयव न मिळाल्यामुळे दर दोन मिनिटाला एक भारतीय माणूस आपले प्राण गमावत असतो. अवयव मागणाऱ्यांच्या प्रतिक्षा यादीत जरी नाव नोंदवले तरी अवयव दान करणाऱ्यांची संख्या खूप कमी असल्यामुळे अवयव मिळत नाहीत. १९९५ सालापासून आतापर्यंत मेंदू बंद पडून मृत झालेल्या फक्त १४,००० व्यक्तिंनी अवयव दान केले आहेत. सामान्य भारतीय माणूस अवयव दान करायला राजी होतं नाही. कारण अवयव दान केल्यामुळे पुढील जन्मी दान केलेल्या अवयवाशिवाय जगावे लागेल, मृत व्यक्तीचे शरीर खराब होईल, ज्येष्ठ व्यक्तीचे अवयव दान करता येत नाहीत, मृत व्यक्तीच्या घरी सरकारी ऍम्ब्युलन्स अवयव काढून घ्यायला येते असे बरेच गैरसमज आहेत. मात्र ह्यातील काहीही खरं नाही. एखादी व्यक्ती मृत पावली तर त्याचे शरीर जाळून किंवा पुरून टाकतात. मरणारा व्यक्ती आपला देह इथेच सोडून जातो. त्याची राख होते. पुढील जन्म असेल तर ते शरीर तो सोबत नेत नाही. थोडक्यात त्याचे शरीर वाया जाते. अवयवदान किंवा देहदान केलं तर शरीराचा चांगला उपयोग होऊ शकतो. 

अवयव किंवा देहदानाला वयाची मर्यादा नाही. २४ तास, ७ दिवस केव्हाही दान स्वीकारले जाते, मात्र मृत्यूनंतर ठराविक अवधीत, शक्य तितक्या लवकर दान करावे लागते. त्यासाठी फक्त मृत व्यक्तीच्या जवळच्या नातलगांनी परवानगी द्यावी लागते. हाॅस्पिटलमध्ये व्हेंटिलेटरवर असतानाच मेंदू बंद पडून मृत्यू होऊ शकतो, त्यामुळे हाॅस्पिटलचे अधिकृत मार्गदर्शन व सेवा उपलब्ध असते. हृदय बंद पडून घरी मृत्यू आल्यास दानासाठी संबंधित संस्थेला किंवा व्यक्तीला कळवावे लागते (NGO). त्यांना कळवल्यानंतर त्वचादान व नेत्रदान स्वीकारण्यासाठी त्वचापेढी व नेत्रपेढीचे त्यांचे (Skin / Eye Bank) डॉक्टर घरी येऊन दान स्वीकारतात. मात्र दान दिल्यानंतर त्याबदल्यात पैसे मिळत नाहीत. हे दान निस्वार्थी मनाने करावे लागते. देहदानासाठी मृतदेह जवळील मेडिकल काॅलेजच्या एनाटॉमी डिपार्टमेंट मध्ये नेऊन द्यावा लागतो. (त्यासाठी काही मोजक्या मेडिकल काॅलेजकडून शववाहिनी पाठवली जाते). तसेच १८ वर्षांपुढील कोणतीही व्यक्ती दान करण्यासाठी आपलं नाव नोंदवू शकते. नाव नोंदवले नसेल तरीही हे दान करता येते. 

अवयव दान करण्यासाठी प्रत्येक अवयवाचे “शेल्फ लाईफ” ठरवलेले आहे. “शेल्फ लाईफ” म्हणजे माणूस मृत झाल्यानंतर त्याचे अवयव काढून गरजू व्यक्तीवर ठराविक तासात प्रत्यारोपित करण्याचा कालावधी. त्वचा आणि डोळे दान करायचे असतील तर मृत्यूनंतर ५ ते ६ तासात काढून घ्यावे लागतात. हे अवयव काढून घेताना मृत व्यक्तीचं एक थेंबही रक्त सांडत नाही. त्वचा दान केली असेल तर ती आग, विद्युत अपघातात त्वचा गमावलेल्या व्यक्तीला जीवघेण्या संसर्गापासून बचावासाठी उपयोगी पडू शकते. त्वचा दान केल्यानंतर ती पुढील ५ वर्षे जतन करून ठेवता येते. 

डोळे दान केल्यावर ते ४८ तासांमध्ये अंध व्यक्तीला देता येतात. दान केलेल्या डोळ्यांचे प्रत्यारोपण केल्यामुळे त्या व्यक्तीला दिसू लागते. हात दान केला असेल तर तो १२ तासांमध्ये गरजू व्यक्तीला द्यावा लागतो. अवयव किंवा देहदान करण्यासाठी मृत्यूचे कारण तपासले जाते. तसेच, गरजू व्यक्तीचा रक्तगट जुळून येणे इत्यादी गोष्टी तपासल्या जातात. सुदैवाने, विज्ञानाने इतकी प्रगती केली आहे की एका व्यक्तीचे अवयव दुसऱ्या व्यक्तीला लावण्यात फार अडचण येत नाही. 

देहदानासाठी १९४९ साली आणि अवयवदानसाठी १९९४ साली कायदा झाला. पण पुरेशी जनजागृती नसल्यामुळे फार कमी प्रमाणात दान दिले जाते. मुळातच मृत्यूवर फारशी चर्चा होत नाही. अशी चर्चा करणे अशुभ मानले जाते. आपोआपच मृत्यूनंतर इतरांच्या उपयोगी पडणाऱ्या अवयवांचं काय करायचं हा विचार मनात येणं कठीण असतं. 

लिव्हर, आतडी, स्वादुपिंड हे आपले अवयव आपला मेंदू बंद पडल्यानंतरही काम करू शकतात हे अनेकांना माहित नाही. जर जनजागृती झाली, मोठ्या प्रमाणावर दान झाले तर एकट्या नेत्रदानामुळे देशातील सर्व 

” कॉर्नियल अंध” व्यक्तींना दृष्टी मिळेल. ते हे सुंदर जग पाहू शकतील. 

मृत्यू दोन प्रकारे होतो. सामान्यपणे हृदय बंद पडून मृत्यू होतो. दुसरा प्रकार आहे मेंदू बंद पडून मृत्यू होणे. अवयवांना सतत रक्तपुरवठा लागतो. म्हणून हृदय बंद झाल्यानंतर काही अवयव निकामी होतात तर त्वचा, डोळे, हाडे हे अवयव कामी येऊ शकतात. हे अवयव मृत्यू झाल्यानंतर ५ तासांमध्ये काढून घ्यावे लागतात. त्वचेचे ३ थर असतात. त्वचा दान केली असेल तर मांडी व पाठीची त्वचा काढून घेतली जाते आणि त्यानंतर मृतदेह नातलगांकडे दिला जातो. ज्यांना अवयव दिले जातात त्यांची नोंद किंवा निवड सरकारी नियमानुसार होते. त्यात पारदर्शकता असते. 

मृत्यूनंतर संपूर्ण देह दान केला असेल तर रसायने वापरून हा देह ५ वर्षापर्यंत टिकवला जातो. एक देह डॉक्टर बनणाऱ्या १० विद्यार्थ्यांना उपयोगी पडतो. हे डॉक्टर दिवसाला किमान एका व्यक्तीचा जीव वाचवतात. 

४० वर्षांच्या त्यांच्या कारकिर्दीत, ते सर्व मिळून १,२०,००० जणांचे प्राण वाचवू शकतात. म्हणजे मृत झाल्यानंतरही आपला देह इतक्या लोकांच्या उपयोगाला येतो! फक्त अपघातामुळे निधन पावलेल्या, किंवा पोस्टमॉर्टेम झालेल्या वा मृत्यूसमयी बेडसोर झालेल्या व्यक्तींचे मृतदेह आणि गँगरीन, हेपिटायटिस, एड्स, डेंगू, कोरोना इत्यादी कारणांमुळे मृत्यू झालेल्या व्यक्तींचे मृतदेह देहदानासाठी स्वीकारले जात नाहीत. 

पुराणामध्ये दधिची ऋषींनी मृत्यूनंतर आपल्या अस्थी दान केल्याचा उल्लेख सापडतो. म्हणजे प्राचीन काळीही अवयवदानाची संकल्पना होती. कविवर्य बा.भ. बोरकर ह्यांनी असे म्हटले की मी आयुष्यभर मासे खाल्ले. माझा मृत्यू झाल्यावर, माझा देह समुद्रात फेकून द्यावा. जेणेकरून मासे मला खातील. अवयवदान किंवा देहदानाचा विचार आधीही झाला होता. आता विज्ञानाच्या प्रगतीमुळे तो शक्य होत आहे. ही एक मोठी चळवळ बनावी ह्यासाठी हा लेख पुढेही फॉरवर्ड करा. 

अवयवदान आणि देहदानासंबंधी आणखी माहिती हवी असेल तर तुम्ही खालील क्रमांकावर फोन करू शकता, आपले नक्कीच स्वागत होईल. 

श्री आपटेकाका: + 91 9820078273 

सौ. नीला आपटे: 08291019157

लेखक : श्री निरेन आपटे

संग्राहक : श्री मोहन निमोणकर

संपर्क – सिंहगडरोड, पुणे-५१ मो.  ८४४६३९५७१३.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्रीमती उज्ज्वला केळकर

 इंद्रधनुष्य 

☆ विज्ञान विशारदा — डॉ. कमलाबाई सोहोनी… लेखिका – सुश्री वसुमती धुरू ☆ प्रस्तुती – श्रीमती उज्ज्वला केळकर ☆

इसवी सन १९३३. बंगलुरू (बंगलोर ) येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स ही शास्त्रीय संशोधनाला वाहून घेतलेली नावाजलेली संस्था. द्रष्टे उद्योगपती श्री यश यांनी १९११ साली स्थापन केलेल्या या संस्थेमध्ये फक्त निवडक विद्यार्थ्यांना प्रवेश दिला जात असे.

इन्स्टिट्यूटच्या खूप मोठ्या आवारामध्ये घनदाट झाडीने वेढलेली दगडी इमारत शोभून दिसत होती. तिथल्या प्रशस्त ऑफिसमध्ये नोबेल पारितोषिक विजेते सर सी व्ही रामन हे  संस्थेचे डायरेक्टर राखाडी रंगाचा सूट टाय आणि डोक्याला फेटा बांधून रुबाबदारपणे बसले होते. चेहऱ्यावर बुद्धिमत्तेचे तेज झळकत होते. नारायणराव भागवत आपली लेक कमला हिला घेऊन सर रामन यांना भेटायला आले होते.  स्वतः नारायणराव व त्यांचे बंधू माधवराव हे दोघेही इथेच संशोधन करून एम. एससी झाले होते. संस्थेच्या स्थापनेपासून त्या दिवसापर्यंत एकही विद्यार्थ्यांनी तिथे आली नव्हती.

सर सी. व्ही. रामन यांनी स्पष्टपणे त्या दोघांना सांगितले की,  शास्त्रीय संशोधन हे स्त्रियांचे क्षेत्र नाही म्हणून कमलाला प्रवेश नाकारण्यात आला आहे.’

लहानसर चणीची, नाजूक, गोरी, व्यवस्थित नऊवारी साडी  नेसलेली, केसांची घट्ट वेणी घातलेली कमला धीटपणे ,शांत पण ठाम  स्वरात म्हणाली,

‘सर, मी बॉम्बे युनिव्हर्सिटीमध्ये बी. एससी फर्स्ट क्लास फर्स्ट आले आहे. इथल्या प्रवेशाचा निकष पूर्ण केला आहे. मला पुढील शिक्षणाची संधी नाकारून तुम्ही माझ्यावर आणि माझ्यानंतर इथे शिकू इच्छिणाऱ्या इतर मुलींवर अन्याय करीत आहात. मी मुंबईला परत जाणार नाही. इथेच राहणार. तुमच्या दारापुढे सत्याग्रह करीन.’

सर रामन यांनी या मुलीतले वेगळेपण ओळखले. कमलाला इन्स्टिट्यूटमध्ये एक वर्षासाठी प्रोबेशनरी स्टुडन्ट म्हणून प्रवेश मिळाला. साधीसुधी दिसणारी ही मराठी मुलगी, श्रीनिवासय्या या तिच्या गुरूंनी घेतलेल्या अनेक कठोर परीक्षांमध्ये  उत्तम पद्धतीने उत्तीर्ण झाली. दिवसाकाठी १८ तास बौद्धिक व शारीरिक काम त्यांना करावे लागे. संध्याकाळचे दोन तास  कमलाबाईंना त्यांचे आवडते टेनिस खेळण्यासाठी मिळत.  पार्टनर म्हणून  त्या तिथल्या मदतनीसाबरोबरच खेळत असत .

नोबेल पारितोषिक विजेत्या शास्त्रज्ञांचे प्रबंध वाचून त्या टिपणे काढीत.  शंका निरसनासाठी त्या परदेशी  शास्त्रज्ञांना पत्र लिहून प्रश्न विचारत. एखाद्या मित्राला समजवावे अशा पद्धतीने या शास्त्रज्ञांनी त्यांचे शंकानिरसन केले.  कमलाच्या अभ्यासातली तळमळ त्यांना जाणवली होती. शंभराहून अधिक सायन्स रिसर्च पेपर्स कमलाबाई यांच्या नावावर आहेत.

कमलाबाईंचे कर्तृत्व पाहून सर रामन यांनी कमलाबाईंजवळ मोकळेपणाने कबूल केले की,’आता मी माझी चूक सुधारणार आहे. यापुढे इन्स्टिट्यूटचे दरवाजे लायक विद्यार्थीनींसाठी नेहमी खुले राहतील.’ शिवाय ते स्वतः कमलाबाईंबरोबर टेनिसचे दोन- चार सेट्स खेळू लागले. 

पुढे केंब्रिजमध्ये अध्ययन करून कमलाबाईंनी पीएच. डी मिळविली. तिथेच राहून काम करण्याची संधी  नाकारून त्या भारतात परतल्या.

बंगलोरला असताना त्यांनी, ज्या बालकांना मातेचे स्तन्य मिळत नाही त्यांच्यासाठी गाढविणीच्या दुधाचा विशिष्ट घटक विशिष्ट प्रमाणात मिळवून पोषणमूल्य असलेल्या  दुधाचा शोध लावला . कडधान्य व त्यातील प्रथिने यावर संशोधन केले. कुन्नूर येथे ‘नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ न्यूट्रिशन’ मध्ये त्यांनी ब समूहातील जीवनसत्वावर काम केले. नीरा या नैसर्गिक रुचकर पेयातील तसेच ताडगूळातील पोषक घटक शोधला. १९६७ मध्ये त्यांना सर्वोत्कृष्ट संशोधनाचे राष्ट्रपती पदक मिळाले .महाराष्ट्र सरकारच्या आरे मिल्क डेअरी प्रकल्पासाठी त्यांनी एकही पैसा मानधन न घेता संपूर्ण मार्गदर्शन केले. दुधाची प्रत व गुरांचे आरोग्य सांभाळण्याचे मार्गदर्शन केले.

कमलाबाईंनी मुंबईला इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स मध्ये जीव रसायनशास्त्र विभाग नव्याने उघडला तिथे १९४९ ते १९६९ अशी वीस वर्षे संशोधन व अध्यापन केले. एमएससी पीएच.डीच्या अनेक विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन केले.

कमलाबाई व दुर्गाबाई या सख्या बहिणी. लहानपणीच मातृसुखाला पारख्या झालेल्या दोघींच्यातला जिव्हाळा मैत्रिणीसारखा होता. आणि बुद्धी तेजस्वी होती.

दिल्ली येथील ‘इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च’च्या सुवर्ण महोत्सवात त्यांचा सत्कार करून  मानपत्र व पारितोषिक देण्यात आले. सत्काराला उत्तर देताना,  ‘शास्त्रीय संशोधनाचा देशासाठी पूर्ण उपयोग करा. ते लोकांच्या व्यवहारात आणा’ असे त्यांनी तळमळीने सांगितले. नंतर तिथल्या चहापानापूर्वीच कमलाबाई अकस्मात कोसळल्या आणि तिथेच वयाच्या ८६ व्या वर्षी मृत्यू पावल्या . कमला नावाच्या ज्ञानदेवीला सरस्वतीच्या दरबारात भाग्याचे मरण आले.

भारतात कमलाबाईंमुळे शास्त्रीय संशोधन क्षेत्राचे दरवाजे स्त्रियांसाठी उघडले गेले. जगभर अनेक  स्त्रिया शास्त्रीय संशोधन क्षेत्रात महत्त्वाचे काम  करीत आहेत. परंतु या क्षेत्रात महिलांना कमी महत्त्व मिळते. त्यांनी सिद्ध केलेले स्थानसुद्धा त्यांना नाकारले जाते ही वस्तुस्थिती आहे.

१९३३ साली आपल्या बुद्धिमान लेकीच्या, शास्त्रीय संशोधन करण्याच्या इच्छाशक्तीला सक्रिय पाठिंबा देणारे, विश्वासाने तिला एकटीला  इन्स्टिट्यूटच्या पुरुषप्रधान संस्कृतीच्या हवाली करून रातोरात मुंबईला परतणारे नारायणराव भागवत, पिता म्हणून नक्कीच आदरास पात्र आहेत.

लेखक – सुश्री वसुमती धुरू 

संग्रहिका –  श्रीमती उज्ज्वला केळकर

संपर्क -17 16/2 ‘गायत्री’ प्लॉट नं. 12, वसंत दादा साखर कामगारभावन के पास , सांगली 416416 महाराष्ट्र

मो. 9403310170, email-id – [email protected] 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈