Month: July 2022

 मनमंजुषेतून 

☆ मैत्र क्षणांचे… सुश्री स्वाती महाजन -जोशी ☆ सुश्री मीनल केळकर ☆ 

मैत्र क्षणांचे लिहून बरेच महिने उलटून गेले असतील. लोकलमध्ये भेटलेल्या काहीजणींच्या आठवणींना उजाळा देण्याचा हा प्रयत्न. या भेटलेल्या प्रत्येकीमुळे माझ्यात काही ना काही बदल झाला हे नक्की. बावीस वर्षांचा रोज सरासरी साडेतीन तास एवढे माझ्या लोकल प्रवासाचे आयुष्य आहे. आपण अजून जिवंत आहोत ना हे बघायचे असेल तेव्हा मी सरळ उठते आणि लोकलने कुठे तरी जाऊन येते. जाताना गर्दी नसेल अशी वेळ निवडायचे पण येताना अगदी चेंगराचेंगरीत लोकलमध्ये चढायचे. असा प्रवास आणि लोकलमधले वातावरण याने पुढील काही महिने जगण्याची ऊर्जा मिळते. पण करोनाने सर्वसामान्यांसाठी ट्रेनचा प्रवास बंद होता. तेव्हा काही कारणाने रेल्वे स्थानकाच्या आसपास जावे लागले. ती ओकीबोकी स्टेशनं बघून खरच भडभडून आले. 

लोकल बंद मग त्यावर अवलंबून असलेल्या फेरीवाल्या कुठे गेल्या असतील हा विचार मनात येत असतानाच डोळ्यांसमोर उमा आली. तिला अगदी ती तीन-चार महिन्यांची असल्यापासून मी ओळखते. एका अंध जोडप्याची मुलगी. ते जोडपे लोकलमध्ये भीक मागायचे. त्या दोघांची प्रेमकहाणी आणि लग्न या सर्वांची मी साक्षीदार होते. पण ते दोघे जरा तिरसट असल्याने इतरांप्रमाणे त्यांच्याशी कधी संवाद व्हायचा नाही. त्यांना मुलगी झाली. मग ती बाई त्या छकुलीला घेऊनच लोकलमध्ये येऊ लागली. फार गोंडस मुलगी होती. सर्व प्रवासी महिलांसाठी अगदी कौतुकाचा विषय होती. तिची आई खूप प्रोटेक्टिव्ह होती. तुमची मुलगी खूप गोड आहे हो असे मी एकदा तिला म्हटलं त्या क्षणी तिने आपल्या मुलीभोवतीची मिठी अजूनच आवळली. उमा नाव ठेवल्याचे थोडे दिवसांनी तिने मला आपणहूनच सांगितले. एक दिवस उमाच्या वडिलांनी विचारले, आमची उमा गोरी आहे का काळी? ‘ छान गोरी आहे. आणि तिचे डोळे खूप बोलके आहेत.’ हे ऐकताच ते दोघेही खूप खूष झाले. उमा मोठी होत होती. दोन वर्षांची असल्यापासून ती आईवडलांना कोणते स्टेशन आले ते सांगू लागली होती. आम्हालाही फार गंमत वाटायची. ती अतिशय हुशार होती. तीन वर्षांची झाल्यावर लोकलमधल्याच प्रवाशांनी आग्रह करून तिला शाळेत घातले. दोन वर्षे नियमित शाळा सुरू होती. तिला भाऊ झाल्यानंतर आईवडलांच्या मदतीसाठी उमाची  शाळा सुटली. भाऊ झाल्याचा तिला खूप आनंद झाला होता. गणेश नाव ठेवल्याचे तिने पूर्ण डब्यातल्या बायकांना सांगितले होते. तिच्या वयापेक्षा जास्त मोठी बनून ती  आपल्या भावाला सांभाळत होती. सोबत आणलेल्या बाटलीतले दूध नासले नाही ना हेही ती तपासायची. उमा-गणेश लोकलमध्येच मोठे होत होते. उमा पुन्हा शाळेत जाऊ लागली. पण काही महिन्यात शाळा सुटली. नेरूळचे तिचे घर पडले. ते घणसोलीला रहायला गेले. मग शाळा सुटली ती सुटलीच. आईवडलांना तर शाळा हा विषय बिनमहत्त्वाचा होता. पण उमाला शिकायची आवड होती. ती जेवढं शिकली होती, त्याचा ती सारखा सराव करायची. एक दिवस मला म्हणाली, “ मॅडम मला एबीशी शिकवा ना. तिला मी ए टू झेड अक्षरे एका कागदावर लिहून दिली आणि मग गिरवून घेतली. दोन दिवसांनी भेटली तेव्हा तिला अक्षर येऊ लागली होती.  मग लोकलवर चिकटवलेल्या जाहिरातीतील अक्षर ओळखण्याचा तिला नादच लागला. तिचे पालक भीक मागत तेव्हा ती दारात शांतपणे बसून  असे. एक दिवस रुमाल विकायला आणले.  सात-आठच होते पण ती आनंदात होती. मी विचारले कुठून आणले ग. एका ताईने तिच्याकडचे दिले. मला पैसे देणार आहे. एवढं सांगून घाईने निघून गेली. परत भेटली तेव्हा म्हणाली मला सगळे भिकाऱ्याची पोरगी म्हणून चिडवतात. मला आवडत नाही. काही माल विकायचा तर पैसे नाहीत. मग मी असाच माल विकून पैसे जमवणार आणि मी पण  वेगवेगळा माल विकणार. त्यावेळी तिचे वय फक्त आठ होते. मला खूप कौतूक वाटले. उमा खूप दिवसांनी भेटली. गणेशला आश्रमशाळेत घालणार असल्याचे सांगितले. तळेगावच्या  आश्रमशाळेची  माहिती तिला गाडीतल्याच कोणी तरी दिली होती. खूप खूष होती. काही दिवसांनी मी पण शिकायला जाणार, असेही तिने सांगितले. मध्येच एकदा सगळे तळेगावला जाऊन आले. जूनपासून दाखला झाला होता. भावाचे शिक्षण मार्गी लागणार याचा तिला खूप आनंद झाला होता. आपलेही शिक्षण सुरू होईल ही आशा होती. काही दिवस ती गाडीला दिसायची. नंतर ते सर्वचजण गायब झाले. गाडीत येणे बंद झाले. नक्की कुठे गेले कोणत्याच फेरीवाल्यांना माहित नव्हते. गणेशचे शिक्षण सुरू झाले असेल का? उमाच्या स्वप्नाचे काय? या प्रश्नांनी मी अस्वस्थ होते. जरी शिक्षण सुरू झाले असले तरी लॅाकडाऊनमध्ये पुन्हा बंद पडलं असेल. खरंच एक हुषार मुलगी, आपल्या भावावर आईसारखी माया करणारी बहीण, आणि वयापेक्षा जास्त प्रगल्भ असलेली मुलगी परत कधीच बघायला मिळाली नाही. आता एकदा जाऊन उमाला शोधणार आहे हे नक्की.  

लेखिका – सुश्री  स्वाती महाजन -जोशी

प्रस्तुती : सुश्री मीनल केळकर 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 वाचताना वेचलेले 

☆ गोपीचंदन… ☆ प्रस्तुती – सौ. मेधा सहस्रबुद्धे ☆ 

रुक्मिणी कृष्णाला विचारते ,” आम्ही तुमची येवढी सेवा करतो पण तरीही गोपींना तुम्ही विसरत नाही. असे का ? “

कृष्ण काहीही उत्तर देत नाही.

एकदा कृष्णाच्या छातीत जळजळ होत असते. कृष्ण अस्वस्थ असतात. सगळे उपचार करूनही बरे वाटत नाही. वैद्यही हात टेकतात. रुक्मिणी कृष्णाला शरण जाते. “आता तुम्हीच उपचार सांगा. आम्ही ताबडतोब अमलात आणू.”

श्रीकृष्ण म्हणतात, ” जो माझा खरा भक्त आहे त्याच्या पायाची धूळ छातीवर लावा. मला बरं वाटेल. “

महालातील सर्व जण आपल्या पायाची धूळ द्यायला नाही म्हणतात. रुख्मिणी म्हणते, ” मी खरी भक्त आहे.पण प्रत्यक्ष पती परमेश्वराला माझ्या पायाची धूळ ? माझी योग्यताच नाही, सात जन्म मी नरकात जाईन.”

हळूहळू वार्ता द्वारकेत पोहचते. इकडे वेदना तर वाढतच आहेत. सर्वजण रुख्मिणीसारखाच विचार करतात. आणि चरणरज राजवाड्यावर पोहचत नाही. 

दवंडी पिटणा-यांना गावं वाटून देतात. सर्वदूर दवंडी पिटणारे जातात. एक जण गोकुळात जातो.

दवंडी पिटताच सर्व गोपी विचारतात, “ काय करायला लागेल ते सांगा ! “

“ एका घमेल्यात बारीक रेती आणलेली आहे .त्यात उभे रहायचे आणि सारी माती तुडवायची. आम्ही ही माती घेऊन प्रभूंच्या वक्षस्थळी लावू. मात्र माती तुडवणारा प्रभूंचा खरा  भक्त असला पाहिजे. यानेच दाह मिटेल.”

गोपी विचारतात, “ मग  रुख्मिणीमातेने असे नाही केले ?”

दवंडीवाला सांगतो,  ” प्रत्यक्ष परमेश्वराला माझ्या पायाची धूळ लावून मी पापी होईन. सात जन्म नरकात रहावे लागेल  असं त्या म्हणाल्या.”

सर्व गोपी तात्काळ म्हणाल्या, ” जर  श्रीकृष्णाला बरं वाटणार असेल तर आम्ही सात जन्मच काय, शंभर जन्मही नरकात राहू. द्या ती माती  इकडे.” आणि प्रत्येक गोपी ती माती तुडवते.

पुढे ही माती श्रीकृष्णाच्या छातीवर लावली जाते आणि त्यांचा दाह शमतो.

मित्रांनो हेच ते “गोपीचंदन”.  याने दाह कमी होतो.

संग्रहिका – सौ. मेधा सहस्रबुद्धे

पुणे

मो  9420861468

medhasahasrabuddhe@gmail.com

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री संजय भारद्वाज

(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।  हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक  पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को  संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं। ) 

॥ मार्गदर्शक चिंतन॥

☆ ॥ क्रोध ॥ – प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’☆

अनेकों प्रमुख मनोविकारों में क्रोध भी एक है। क्रोध मन मस्तिष्क और शरीर तथा व्यवहारों पर गहरा असर डालता है। सबको अनुभव होता है कि क्रोध से बनता हुआ काम भी बिगड़ जाता है। ये और बात है कि कभी क्रोध के कारण दूसरे के मन में उत्पन्न हुये भय से भयभीत होकर व्यक्ति, क्रोधी की कामना के आगे आत्मसमर्पण कर देता है किन्तु समर्पण करने वाले के मन में क्रोधी के प्रति दुर्भावना बढ़ जाती है एवं उससे बदला लेने की भावना भी जाग जाती है। कभी-कभी यह भावना बहुत तेज हो जाती है। जो वर्षों तक बनी रहती है। वर्षों बाद मौका मिलते ही बदला ले लिये जाने का प्रयास होता है। ऐसी घटनाओं से इतिहास भरा पड़ा है।

इच्छानुकूल कार्य न होने के कारण व्यक्ति के मन में क्रोध उत्पन्न होता है। क्रोध आने पर शरीर में जैसे आग लग जाती है, सोचने विचारने की शक्ति गायब हो जाती है। सही गलत की पहचान करने की शक्ति क्षीण हो जाती है। इसीलिये कभी देखा जाता है कि क्रोध में आदमी अपना सिर स्वयं दिवार पर पटक लेता है हाथ में कोई कीमती वस्तु हो तो भी उसे फेंक कर तोड़ डालता है। द्वेष में आकर अन्य व्यक्ति को मारता पीटता और सीमा से अधिक क्रोध में फंस कर मार डालने की न केवल बातें करता है वरन वैसा ही व्यवहार भी कर डालता है। क्रोध घोर अनर्थकारी होता है जो जीवन में अचानक उद्वेग लाकर प्राय: अनुचित व्यवहार करने की प्रबल प्रेरणा जगाता है। क्रोध का मनोविकार हर व्यक्ति या प्राणी में भिन्न-भिन्न वेग का होता है। मनुष्य में ही नहीं पशु पक्षियों में भी क्रोध का आवेग देखा जाता है। इसलिये उनमें आपस में लड़ाई होने लगती है। क्रोध के कारण ही दो देशों के बीच वैमनस्य और युद्ध होते हुये देखे जाते हैं। विश्वयुद्धों का मूल कारण एक राष्ट्र की इच्छा के अनुसार दूसरे का कार्य न करना ही रहा है और परिणामत: दूसरे विश्वयुद्ध में परमाणु बम के प्रयोग से जापान में याकोहामा और नागासाकी का घोर विध्वंस हुआ। जिसने मनुष्य जाति को दहला दिया है और युद्ध के विपरीत शांति की सोच की ओर मोड़ दिया है। इस समझदारी से 24 अक्टूबर 1945 को विश्व की महाशक्तियों ने मिलकर संयुक्त राष्ट्र संघ की स्थापना की जिससे भविष्य में विश्वयुद्ध की पुनरावृत्ति न हो।

क्रोध सदा ही व्यक्ति, समाज, राष्ट्र या विश्व में मनुष्य जाति का अहित करता आया है। यदि मन में आवेग पर अधिकार रखा जा सके तो क्रोध को रोका जा सकता है। क्रोध को रोकने के लिये आत्मनियंत्रण को सबल बनायें। क्रोध आने के पहले ही समझदारी और चिंतन से ऐसा किया जाना संभव है। क्योंकि एक बार क्रोध का आवेश अचानक आ जाने पर तुरंत कोई उपाय काम नहीं करता। क्रोध में न सोच विचार किया जा सकता है न ही उसे तुरंत रोका जा सकता है। समझदारी जरूरी है। निम्न उपायों से क्रोध को रोकने का प्रयास किया जाना चाहिये।

1. क्रोध बुरा है इसलिये इसे उत्पन्न ही न होने दें, ऐसे मनोभाव बनायें जावें। सुंदर सुखद काल्पनिक दृश्यों का व सुन्दर मनोअंकन किया जावे।
2. क्रोध रोकने हेतु स्वत: को ऐसे प्रिय कार्य में व्यस्त रखने का प्रयास करें जिससे मन प्रसन्न हो अपनी हॉबीज में मन लगायें।
3. मन को कुछ पढऩे या सुखद अनुभव दे सकने वाले कार्य करने की बात सोचें और मन को बहलाकर रखें।
4. जहां अप्रिय क्रोधदायी घटना की संभावना दिखे वह स्थान छोडक़र किसी जलाशय, प्रिय प्राकृतिक स्थल या रमणीक कलात्मक कलावीथी की ओर जाकर मन के भाव को नया मोड़ दें।
5. मित्रों सहयोगियों या संबंधियों के साथ सुखद वार्तालाप में लिप्त होकर क्रोध की संभावित स्थिति को टाल दें।
6. पुराने इस कथन में भी बड़ी सच्चाई है कि क्रोध आने पर पानी पियें। दस तक गिनती गिने या जीभ को दबाकर मन में ईश्वर का ध्यान करें।

योग के द्वारा मन की चंचलता को रोककर बुराई से बचने का उपदेश बहुत सही और परिणामदायी कहा गया है। किसी भी स्थिति में क्रोध को उत्पन्न ही न होने देने का प्रयास करें।

 © प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’