(श्री श्याम खापर्डे जी भारतीय स्टेट बैंक से सेवानिवृत्त वरिष्ठ अधिकारी हैं। आप प्रत्येक सोमवार पढ़ सकते हैं साप्ताहिक स्तम्भ – क्या बात है श्याम जी । आज प्रस्तुत है बसंत ऋतू के आगमन पर एक भावप्रवण कविता “बासंती परिवर्तन”।)
लहानपणापासून तिचा खोडकर स्वभाव.त्यामुळे भावंडांचा,आईबाबांचा कोप,चोप असा भरपूर प्रसाद खाल्ला आहे तिने. शाळेत पण तीचं परिस्थिती पण बाकीचे तिचे गुण खूप चांगले. प्रेमळ, मायाळू, सतत कोणालाही मदत करायला पुढे, अभ्यासात हुशार घरीदारी त्यामुळे सगळ्यांची लाडकी हवीहवीशी.पण टिंगल टवाळीच्या स्वभावामुळे फारशी जिवाभावाची अशी कोणी तिला मित्रमंडळी लाभली नाही. आणि तिच्या ह्याच चेष्टेखोर स्वभावामुळे आम्ही तिला’ मिस् जोकरच’ म्हणू लागलो. तेव्हाच मेरा नाम जोकर राज कपूरचा चित्रपट जोरात चालू होता. ती पण खूष होती ह्या नावावर. पुढे काॅलेजमध्ये गेली पण मूळ स्वभाव कुठे जातो? तिकडे तर टिवल्याबावल्यानाआणखीनचं रान मोकळे. प्रोफेसर पासून सगळ्या मुलामुलींच्या टिंगल टवाळी कर त्यांच्या जोड्या लाव. त्यांना हैराण कर. हळूहळू सगळे पांगले. कोण शिक्षणासाठी परदेशी गेले तर कोणाला नोक-या लागल्या. कोणाच्या बदल्या झाल्या. सगळे आपापल्या आयुष्यात मग्न झाले. मधे कोणाच्या लग्न कार्यात किंवा अडीअडचणी ला शक्य झाले तर सगळे जात होते. भेटत होतो. मध्यंतरीच्या काळात ह्या ‘मिस् जोकर’चा संपर्क नव्हता.
तो दिवस 29 मार्च इयर एंडिंग बॅंकेत उशीरा पर्यंत थांबावे लागे.सकाळी लवकर जावे लागे.त्यातच मुलांच्या परीक्षा. काय धावपळ. आणि नेमकी ह्याच दिवशी आमच्याच ग्रुपमधल्या रेवतीची आई बाथरुम मध्ये पाय घसरून पडण्याचे निमित्त झालं. एकदम सिरीयस झाली. रेवती आणि नवरा US मध्ये, तिचा भाऊ आणि वहिनी बॅगलोरला नुकतेच प्रमोशनवर गेलेले. तेव्हा आई बाबा दोघेच घरी अगदी ठणठणीत होते. त्याचे तिकडे स्थिरस्थावर झाल्यावर तो ह्या दोघांना नेणार होता. आणि आई पाय घसरून पडण्याचे निमित्त झाले. डोक्याला मार लागला. आम्हीच मित्रमैत्रिणीनेच त्याना ऍडमिट केले. आमच्या बिझी schedule मधून कसेबसे ऍडजेस्ट केले. धावपळ केली. रात्री घरी अंथरूणावर आडवे झाल्यावर एकदम डोक्यात विजेचा झटका लागावा तसे झालं. आपण काकूंच्या मागे धावलो, सगळं केले पण काकांचे काय ? इतक्या उशीरा रात्री फोन तरी कोणाला करणार? सगळ्यांची दिवसभर धावपळीनी दमछाक झाली. माझी झोप उडाली होती. सकाळी लवकर उठून सगळं आटपून रेवतीचे घर गाठलं. तिकडे कुलूप. शेजारी चौकशी केली ते म्हणाले “काल काकूबरोबर हाॅस्पिटलमध्ये गेलेले काका घरी आलेच नाहीत”. मग धावत पळत हाॅस्पिटलमध्ये गेले. स्वागतिकेकडे चौकशी केली.
मला घाबरी घुबरी झालेली पाहून तिने मला बाकावर बसवले पाणी प्यायला दिले ती म्हणाली, “ताई, अजिबात घाबरू नका.आमच्या हाॅस्पिटलमध्ये एकदा पेशंट अॅडमिट झाला कि त्याच्यावर योग्य ते उपाय वेळेवर होतातच पण त्याची व वेळ पडली तर त्याच्या बरोबरीच्या माणसांची काळजी पण घेतली जाते. तेव्हा तुम्ही काकांची अजिबात काळजी करु नका जोपर्यंत काकू इकडे आहेत तोपर्यंत. किंवा त्याच्या नंतर सुध्दा गरज असेल तर.
“मला आश्चर्यच वाटले. कारण हे मी नवीनच ऐकत होते. “कोण करते अशी सोय? हाॅस्पिटल का?”
“छे ओ आमची ‘मिस् जोकर’ “. हे शब्द कानावर पडले आणि मन दहा पंधरा वर्षे मागे गेलं.
मोठं लालबुंद नाक, लिपस्टिकने गालावर बनवलेले दोन मोठे लाल गोळे भरपूर पावडर लावून गोरापान बनवलेला चेहरा, लालचुटुक ओठ, फ्रीलचा झगा, मोठ्या पट्यांची विजार आणि गोंडे असलेली मोठी टोपी. चेहर्यावर वेगवेगळे हावभाव, मिश्कील हास्य, आणि विचित्र उचापती करत जेव्हा हा विदुषक रिंगणात उतरतो तेव्हा हा सगळा अवतार पाहीला की नकळत मोठ्यांच्या चेहर्यावर हसू आणि लहान मुलांच्यात हलकल्लोळ माजतो.
एखादा बुटका आणि दुसरा अतिउंच अशी जोडी जेव्हा क्रिकेट खेळते आणि मुद्दामून आपला चेंडू मुलांच्यात फेकत बॅट टाकून पाळायला लागते तेव्हा सारे अगदी पोटभरून हसतात.
एखाद्या सायकल स्वाराची सायकल चोरतात किंवा रिंग मास्टरलाच घाबरवण्यासाठी मुद्दाम वाघाची डरकाळी काढून पळून जातात. अश्या अनेक मनोरंजक उचापती करत लोकांना मनमुराद हसवतात. त्यांचे काही क्षण का असेना आनंदात घालवतात सगळे टेंशन विसरायला लावतात.
लहानमुलांच्या टाळ्यांच्या गजरात स्वतः ला विसरून जगाला हसवतात.
लोकांसाठी हा केवळ एक विदुषक असतो चित्र विचित्र रूप घेऊन हसवणारा. पण माझ्या मते तो एक उत्तम कलाकार असतो. किती सहजपणे तो सार्यांना हसवून जातो. स्वतःची दुःख बाजूला सारून, सतत चेहर्यावर स्मित हास्य ठेवत उत्तम अभिनय पार पाडतो. त्याच्या चेहर्यावरुन त्याच्या मनात चाललेली तगमग तो अजिबात जाणवून देत नाही कोणाला.
फक्त सर्कशीतच विदुषक असतो असं नाही बरं का, तर पूर्वीच्या काळी कामाचा ताण कमी व्हावा आणि मनाचे मनोरंजन व्हावे म्हणून राज्याच्या दरबारी विदुषकाला मानाचे स्थान होते. त्यातले कृष्णदेवराय ह्यांच्या दरबारातील तेनालीराम हे खूप प्रसिद्ध झाले ज्यानी मनोरंजना बरोबर राज्याचा मार्गदर्शक म्हणून भूमिका निभावली आणि अनेक अडचणींवर तोडगे काढले.
सध्या वर्तमानपत्रात व्यंगचित्र काढून व्यंगचित्रकार विदुषकाचीच भूमिका बजावतो. ते वेडेवाकडे चित्र पाहून सकाळच्या वेळी आपल्या चेहर्यावर हास्य उमलवतो.
आपल्या तान्हुल्यांसाठी बरेचदा आई विदुषक बनते, स्वतःची सारी दुःख, तणाव बाजूला ठेवून सुंदरसा विदुषकाचा मुखवटा घालत दुःखाचा लवलेश ही चेहर्यावर न आणता उत्तम अभिनय साकारते फक्त त्याच्या चेहर्यावर हास्य उमलावे म्हणून.
मला आठवतं माझी एक मैत्रीण होती, ती कायम अशी विदुषकासारखी वागत होती. काहीतरी विचित्र करून हसवायची सगळ्यांना, आम्ही तिला जोकर म्हणूनच ओळखत होतो. आत्ता कळतं की तो अभिनय करून ती अनेक ठिगळं लपवण्याचा प्रयत्न करत होती.
आयुष्यात विदुषकाचा मुखवटा घालून किरदार निभावणे फार अवघड आहे. आज समाजात असे अनेक जण आहेत जे ह्या विदुषकांना हिणवतात त्यांना कमी दर्जा देतात पण हे फार महत्वाची भूमिका पार पाडत आहेत. विदुषकांमुळे आपण काही काळ का होईना आपली सारी दुःख विसरून पोटभर हसू शकतो.
जरा बघा प्रयत्न करून जमतं का हसवायला त्यांच्या सारखे. जे ओठ बोलू शकत नाहीत ते त्यांचे डोळे बोलून जातात. बघा त्यांच्या डोळ्यात काही समजते का?? कदाचित ते अस सांगत असतिल की आम्ही पण माणूस आहोत आम्हाला हिणवू नका.
मी एवढच म्हणेन त्यांना हिणवण्या पेक्षा त्यांचा मुखवटा घालून तुम्हालाही त्यांच्या प्रमाणे सगळ्यांना हसवता येतं का पहा… काहीकाळ का होईना सारी दुःख विसरायला लावून काही आनंदाचे क्षण कोणाला देता येतात का ते पहा..
शिक्षण – बी.कॉम, मास्टर ऑफ मास कम्युनिकेशन अँड जर्नालिझम, सन 1987 पासून विविध दैनिकांत–नियतकालिकांत वेगवेगळया विषयांवर लेखन
☆ पुस्तकांवर बोलू काही ☆ पुस्तक – “कोपरखळ्या” – श्री बाबू गंजेवार ☆ श्री राजेंद्र एकनाथ सरग ☆
पुस्तक – कोपरखळ्या
व्यंगचित्रकार – बाबू गंजेवार
प्रथम व्यंगचित्र – साप्ताहिक गांवकरी, नाशिक (एप्रिल 1987 मध्ये प्रसिध्द)
प्रकाशक –दिलीपराज प्रकाशन, पुणे
पृष्ठ – 236
किंमत – 300 रुपये
मनोरंजक आणि प्रबोधनकारी ‘कोपरखळ्या’
व्यंगचित्र हा तसा लोकप्रिय साहित्य प्रकार. पण या विषयावर लिहीणारे आणि व्यंगचित्रे काढणारे खूप कमी आहेत. मराठीमध्ये तर व्यंगचित्रकारांची संख्या शंभराच्या आत आहे आणि लिहीणारे हाताच्या बोटावर मोजण्याइतके. व्यंगचित्र या विषयावरही खूप कमी पुस्तके आहेत. व्यंगचित्रकार बाबू गंजेवार यांचा ‘कोपरखळ्या’ हा व्यंगचित्रसंग्रह समीक्षक मधुकर धर्मापुरीकर, व्यंगचित्रकार प्रशांत कुलकर्णी, महेंद्र भावसार यांच्या लेखनामुळे आणि बाबू गंजेवार यांच्या मनोगतामुळे तसेच दोनशेहून अधिक व्यंगचित्रांमुळे ही उणीव काही प्रमाणात भरुन काढतो, असे म्हणावे लागेल.
गंजेवार यांची कर्मभूमी मराठवाड्यातील नांदेड जिल्हा. यापूर्वी त्यांचा ‘अक्कलदाढ’ हा व्यंगचित्रसंग्रह, ‘गुल्लेर’ हे विडंबनात्मक पुस्तक आणि ‘चाणाक्ष’ ही ऐतिहासिक कादंबरी वाचकांच्या पसंतीस उतरली आहे. ‘कोपरखळ्या’ही वाचकांना आनंददायी अनुभव देण्यात यशस्वी ठरणार, यात शंका नाही. ‘हजार शब्द जे सांगू शकत नाही ते एक व्यंगचित्र सांगून जाते’ हे घासून-घासून गुळगुळीत झालेले वाक्य असले तरी ते या व्यंगचित्रसंग्रहातील प्रत्येक व्यंगचित्राला लागू होते. हे सांगण्याचं कारण म्हणजे व्यंगचित्रकाराचा नि:पक्षपातीपणा. स्वत:ची एक विचारधारा असतांनाही व्यंगचित्रकाराने व्यंगचित्र रेखाटतांना त्याचा यत्किंचीतही प्रभाव पडणार नाही, याची खबरदारी घेतलेली दिसून येते.
‘कोपरखळ्या’ या व्यंगचित्रसंग्रहातील राजकीय व्यंगचित्रांबाबत विश्लेषण केले तरी प्रत्येक जण आपापलया कुवतीनुसार, समजानुसार अर्थ काढेल. त्यामुळे राजकीय विषयाला हात न घालता इतर विषयांवरील व्यंगचित्रांवर भाष्य करु. व्यंगचित्रकार गंजेवार यांचे चौफेर वाचन, सभोवताली घडणाऱ्या घटना, प्रसंग यावरील चिंतन आणि मार्मिकपणे केलेले रेखाटन यामुळे प्रत्येक व्यंगचित्र काही तरी संदेश देवून जाते. काही व्यंगचित्रे गालावर हास्याची कळी खुलवतात तर काही अंतर्मुख करुन जातात. त्यांच्या व्यंगचित्रांमध्ये विनोद, काव्य, नाट्य, कल्पनाशक्ती, विडंबन, उपहास या सर्व गोष्टी आढळून येतात. व्यंगचित्रांत मानवी जीवनाविषयी, समाजजीवनाविषयी निर्माण झालेली जाणीव वाचकालाही जाणवल्याशिवाय रहात नाही. काही व्यंगचित्रे वास्तवाच्या जवळ जाणारी आहेत तर काही निखळ करमणूक करणारी आहेत. काही व्यंगचित्र तत्कालिन परिस्थिती, घटनांवर आधारित असल्याने वाचकांना भूतकाळातील संदर्भ आठवावा लागू शकतो. पण त्यामुळे पुन:प्रत्ययाचा आनंद आणि ती घटना नव्याने अनुभवण्याची संधी वाचकांना मिळते.
जंगलातील सर्व वृक्षतोड करुन कापलेल्या झाडाच्या बुंध्यावर रणरणत्या उन्हात छत्री घेवून घामाघुम होवून बसलेला माणूस, आतंकी धर्म आणि खरा धर्म या दोन पळत्या घोड्यांना आवरु पहाणारी मानवता, महात्मा गांधीजींच्या चरख्यावर चाकू-तलवारीला धार लावतांना दिसणारी छुपी हिंसावादी प्रवृत्ती, पारदर्शक व्यवहारावर विश्वास आहे हे दाखवण्यासाठी स्वत:चा एक्स-रे फोटो लावणारा महाभाग, ‘येथे कचरा टाकणारीचा नवरा मरेल’, अशी पाटी वाचून कचरा टाकणारी आशादायी विवाहित महिला, नापिकी किंवा कर्जबाजारीपणाला कंटाळून बैलांना कत्तलखान्यात न पाठवण्याचे आणि स्वत:ही जीव न देण्याचे शेतकऱ्याला वचन मागणारी बैलजोडी, वटसावित्री व्रतामुळे दोऱ्यांनी जखडलेल्या वडाची सुटका करण्यासाठी कात्री हातात घेवून वडाच्या झाडाकडूनच पुढच्या जन्मी बायकोपासून सुटका मागू पहाणारा पिडीत नवरा, पन्नाशीनंतर भेटलेली बालमैत्रिण आणि बालमित्र यांची अवस्था, बायकोसाठी साडी व मोलकरणीसाठी झाडू आणणारा नवरा पण देतांना झालेली गडबड आणि त्यानंतरची त्याची अवस्था, एकही पुरस्कार न मिळणाऱ्या साहित्यिकाचा रद्दीवाल्याकडून होणारा गौरव, मंदीत लागलेला सेल म्हणजे ‘सोने पे सुहागा’ ही बायकोची भावना याउलट हा तर ‘दुष्काळात तेरावा महिना’ ही नवऱ्याची प्रतिक्रिया, पायऱ्यांवरुन घसरुन पडलेल्या बापाला उचलण्याऐेवजी त्याची मोबाइलवर व्हिडीओ क्लीप बनवण्याची मानसिकता असलेली आजची पिढी, राज्याच्या एका भागात पाण्यासाठी आसुसलेली जनता तर दुसरीकडे पाण्यामुळे डोळ्यांत आसू असलेली जनता, ‘कोरोना’ म्हणजे मरीआईने सूया टोचून फेकलेले लिंबू म्हणून गैरफायदा उचलू पहाणारा भोंदूबुवा ही सारी व्यंगचित्रे मूळातून पहाणे एक वेगळाच अनुभव आहे.
व्यंगचित्राची ताकद काय आहे, हे सर्व जगाला माहीत आहे. हिटलर, मुसोलिनीसारखे हुकूमशहा व्यंगचित्रकाराला घाबरत असत. जिवंतपणी असणारी ही दहशत इतकी आहे की एका राजकीय नेत्याच्या पिंडदानाच्या वेळी व्यंगचित्रकार उपस्थित असल्याने त्याच्या पिंडाला कावळाही शिवायला घाबरत आहे. व्यंगचित्रकाराबाबत दहशत वाटली नाही तरी चालेल पण त्याच्याविषयी आदरयुक्त भीती समाजाला वाटली पाहिजे, अशी आशा आहे.
एखाद्या पुष्पगुच्छामध्ये वेगवेगळ्या रंगाची, सुगंधाची, आकाराची फुले योग्य जागी मांडून सजावट केलेली असते, तशीच ‘कोपरखळ्या’ या व्यंगचित्रसंग्रहात निखळ आनंद देणारी, संवेदना जागृत करणारी, चिंतन करायला लावणारी, मार्मिक भाष्य करुन वाचकाला अंतर्मुख करायला लावणारी, कल्पनाशक्तीच्या ताकदीची जाणीव करुन देणारी अनेक व्यंगचित्रे आहेत.
(वरिष्ठतम साहित्यकार आदरणीय डॉ कुन्दन सिंह परिहार जी का साहित्य विशेषकर व्यंग्य एवं लघुकथाएं ई-अभिव्यक्ति के माध्यम से काफी पढ़ी एवं सराही जाती रही हैं। हम प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – “परिहार जी का साहित्यिक संसार” शीर्षक के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक पहुंचाते रहते हैं। डॉ कुंदन सिंह परिहार जी की रचनाओं के पात्र हमें हमारे आसपास ही दिख जाते हैं। कुछ पात्र तो अक्सर हमारे आसपास या गली मोहल्ले में ही नज़र आ जाते हैं। उन पात्रों की वाक्पटुता और उनके हावभाव को डॉ परिहार जी उन्हीं की बोलचाल की भाषा का प्रयोग करते हुए अपना साहित्यिक संसार रच डालते हैं।आज प्रस्तुत है आपका एक बेहद मजेदार व्यंग्य ‘गाँव चलने का!‘। इस अतिसुन्दर व्यंग्य रचना के लिए डॉ परिहार जी की लेखनी को सादर नमन।)
☆ साप्ताहिक स्तम्भ – परिहार जी का साहित्यिक संसार # 87 ☆
☆ व्यंग्य – गाँव चलने का! ☆
‘ग्रैब एंड ग्रैब इंटरनेशनल’ के मैनेजिंग डायरेक्टर मिस्टर विलियम कनिंग इंडिया में अपने ऑफिस में बैठे बाल नोंच रहे हैं। उनके आसपास चेहरे पर भारी ‘कंसर्न’ ओढ़े उनका स्टाफ बैठा है।
मिस्टर कनिंग दुखी स्वर में कहते हैं, ‘आप लोक कुच्च नईं करेंगा। ऐसई हाट पे हाट रखके बैठा रहेगा। टाइम इज़ रनिंग आउट। इंडिया का सेवेन्टी परसेंट लोक गाँव में रैटा। ए डेको,ए पेपर में लिका है कि गाँव में बिलियंस आफ रुपीज़ का मार्केट हय। फ्रिज का मार्केट हय, टीवी का मार्केट हय,बाइक का मार्केट हय, शैम्पू का मार्केट हय, वाशिंग मैशिन का मार्केट हय। लेकिन आप लोक कुच्च नईं करेंगा। डूसरा कंपनी गाँव का पूरा मार्केट कैप्चर कर लेगा एंड वी विल बी लेफ्ट विथ दिस।’
वे अपने दोनों अंगूठे हिलाते हैं।
इंडिया में उनके मार्केटिंग चीफ मिस्टर डी. डैस कहते हैं, ‘बट सर, इंडियन विलेजेज़ में ‘पेनिट्रेट’ करना ईज़ी नहीं है। इनफ्रास्ट्रक्चर इज़ वेरी पुअर एंड पीपुल डोंट हैव दैट काइंड ऑफ इनकम।’
मिस्टर डी. डैस का असली नाम धरमदास है। मिस्टर कनिंग उनकी बात पर हाथ उठाकर कहते हैं, ‘नो,नो! यू डोंट हैव द विल। विल अउर डेटरमिनेशन हय टो यू कैन एचीव एनीथिंग। राइट एटीट्यूड होने चाइए। दैट मेक्स ऑल द डिफरेंस।’
डैस साहब चुप्पी साध जाते हैं। अपने को नालायक कैसे साबित करें? साहब की नज़र में अपनी काबिलियत साबित करने के लिए मुट्ठी उठाकर जोश से कहते हैं, ‘सर,यू आर हंड्रेड परसेंट राइट। वी शैल अचीव। टु द विलेजेज़! टु द विलेजेज़!’
दूसरे दिन दो गाड़ियां भारत के एक नज़दीकी गाँव की तरफ दौड़ रही हैं। पूरा स्टाफ जोश में है। गाँव को फतह करना है। इट इज़ नथिंग लैस दैन ए वार।
गाड़ियां धूल उड़ातीं गाँव में घुसती हैं। कनिंग साहब उतर कर चेहरे और कपड़ों की धूल झाड़ते हैं। ‘टु हैल विथ दीज़ विलेजेज़। इटना ढूल काँ से आ जाटा है?’ फिर मुस्करा कर कहते हैं, ‘एनी वे, इट इज़ पार्ट ऑफ द गेम। लेट अस प्रोसीड ऑन अवर मिशन।’
वे उतरकर स्टाफ के साथ गाँव की गलियों में घूमते हैं। गाँव के लोग उन्हें देखकर उत्सुकता से बाहर निकल आये हैं। थोड़ी ही देर में चिलकती धूप में साहब का चेहरा लाल टमाटर हो जाता है। पसीना सिर और चेहरे से बह कर शर्ट को गीला करता है, लेकिन साहब ओंठ फैलाकर लगातार मुस्कराते हैं। हाथ उठाकर गाँव वालों को ‘नमस्टे’ कहते हैं,बच्चों के गाल थपकते हैं। एकाध बच्चे को गोद में उठाने की सोचते हैं, लेकिन अपने कपड़ों का खयाल करके इरादा छोड़ देते हैं।
नीम के एक पेड़ के नीचे उनके लिए प्लास्टिक की कुर्सियाँ और मूढ़े रख दिये जाते हैं और साहब मन ही मन ‘थैंक गॉड’ कह कर बैठ जाते हैं। अपने ऊपर नीम के पेड़ को देखकर गाँववालों से कहते हैं, ‘ए नीम ट्री अमारा एनिमी हय, डुश्मन हय। इसके वजा से गाँव का लोक टूथपेस्ट नईं करटा। डाटुन (दातुन) करटा। आप लोक ब्रश और पेस्ट करने का। अम आपको फ्री टूथपेस्ट डेगा। नीम इज़ अनहाइजिनिक,गंडा (गंदा) हय। इसका डाटुन नईं करने का।’
फिर लड़कियों की तरफ देखकर कहते हैं, ‘अम अबी सब लरकियों अउर लेडीज़ को फ्री शैम्पू पाउच डेगा। उसको इस्टेमाल करने का। बाल में मिट्टी उट्टी नईं लगाने का। मिट्टी बउट गंडा होटा। अबी इंडिया शाइनिंग है टो गाँव का लेडीज़ का बाल बी शाइनिंग होने को मांगटा।’
पास ही एक आदमी साइकिल थामे साहब की बात सुन रहा है। साहब उससे कहते हैं, ‘ए साइकिल नईं चलाने का। थ्रो इट अवे। मोटरबाइक करीडने का। उस पर वाइफ को बैटाकर फादर इन लॉ के गर जाएंगा टो फादर इन लॉ खुस होएंगा। नो बाइसिकिल।’
आदमी दाँत निकाल कर पूछता है, ‘पेट्रोल के पैसे कौन देगा?’
साहब हँस कर जवाब देते हैं, ‘फादर इन लॉ डेगा।’ फिर छाती पर हाथ रखकर कहते हैं, ‘अम डेगा। अम इराक से लाकर डेगा। इराक को काये को ‘कांकर’ किया?’
फिर साहब लड़कियों को लक्ष्य करके कहते हैं, ‘अम सब गाँव में ब्यूटी-पार्लर कुलवाएगा। सब लरकी अउर लेडीज़ एवरी वीक ब्यूटी ट्रीटमेंट लेगा। फिर सब गाँव में ब्यूटी कॉन्टेस्ट कराएगा। गाँव का लरकी मिस इंडिया बनेगा, मिस वर्ल्ड बनेगा, मिस यूनिवर्स बनेगा। अम इंडियन विलेजेज़ में रेवोल्यूशन लाएगा।’
फिर गाँववालों से कहते हैं, ‘अबी अम आप लोक को फ्रिज डेगा,टीवी डेगा। फ्रिज का पानी पीने का, आइसक्रीम काने का। मिट्टी का बर्टन का पानी नईं पीने का। वो अनहाइजिनिक होटा। अम आपको वाशिंग मैशीन बी डेगा। हाट (हाथ) से कपरा नईं ढोने का। लेडीज़ का हाट कराब होटा।’
एक आदमी पूछता है, ‘साहब, इनके लिए पैसा कहाँ से आएगा?’
साहब हाथ उठाकर कहते हैं, ‘अम बैंक आफिसर्स को लाएगा। वो आपको कर्जा डेगा। नो प्राब्लम। फिकर नईं करने का।’
वही आदमी पूछता है, ‘करजा कैसे चुकेगा साहब?’
साहब जवाब देते हैं, ‘कोई प्राब्लम नईं। जब कर्जा होएंगा टो उसको पे करने के वास्टे आप जाडा काम करेगा। अबी आप आराम करटा, फिर आप आराम नईं करेगा। जाडा काम करेगा टो जाडा पइसा बी आएगा। नो प्राब्लम।’
साहब डैस साहब से कहते हैं, ‘मिस्टर डैस, सबका डिमांड नोट करिए। सब कुच करीडने का। कल्चर्ड बनने का।’
डैस साहब उत्साह से गाँववालों की डिमांड नोट करते हैं। कनिंग साहब गाड़ी से सॉफ्ट ड्रिंक की पंद्रह बीस बोतलें मंगवाते हैं, गाँववालों में बँटवाते हैं। कहते हैं, ‘शरबट उरबट नईं पीने का। एई पीने का। कल्चर्ड बनने का। लाइक दिस, सर उटा के पियो।’
फिर साहब जाने के लिए उठते हैं, गाँव वालों की तरफ हाथ हिलाकर कहते हैं, ‘अम बैंकर को लेकर जल्डी आएगा। रेवोल्यूशन होएंगा। फिकर नईं करने का। गाँव को बडलने का।’
साहब गाड़ी में बैठ जाते हैं। चलने को होते हैं कि एक गाँववाला खिड़की में सिर डाल देता है। कहता है, ‘साहब! फिरिज और टीवी खरीद कर क्या करेंगे? बिजली तो आधे दिन रहती नहीं। आती जाती रहती है।’
साहब हँस कर जवाब देते हैं, ‘सो व्हाट?आप टो फ्रिज अउर टीवी करीडो। जब करजा चरेगा टो आप गवमेंट से बिजली के लिए लराई करेगा। लरेगा टो बिजली जरूर मिलेगा। टीवी अउर फ्रिज जरूर करीडने का। फिकर नईं करने का। ओके?’
साहब हाथ हिलाते चले जाते हैं और सवाल करनेवाला भकुआ सा उनकी तरफ देखता रह जाता है।
(“साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच “ के लेखक श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही गंभीर लेखन। शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।
श्री संजय जी के ही शब्दों में ” ‘संजय उवाच’ विभिन्न विषयों पर चिंतनात्मक (दार्शनिक शब्द बहुत ऊँचा हो जाएगा) टिप्पणियाँ हैं। ईश्वर की अनुकम्पा से आपको पाठकों का आशातीत प्रतिसाद मिला है।”
हम प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक पहुंचाते रहेंगे। आज प्रस्तुत है इस शृंखला की अगली कड़ी । ऐसे ही साप्ताहिक स्तंभों के माध्यम से हम आप तक उत्कृष्ट साहित्य पहुंचाने का प्रयास करते रहेंगे।)
☆ संजय उवाच # 86 ☆ शारदीयता☆
कुछ चिंतक भारतीय दर्शन को नमन का दर्शन कहते हैं जबकि यूरोपीय दर्शन को मनन का दर्शन निरूपित किया गया है।
वस्तुतः मनुष्य में विद्यमान शारदीयता उसे सृष्टि की अद्भुत संरचना और चर या अचर हर घटक की अनन्य भूमिका के प्रति मनन हेतु प्रेरित करती है। यह मनन ज्यों-ज्यों आगे बढ़ता है, कृति और कर्ता के प्रति रोम-रोम में कृतज्ञता और अपूर्वता का भाव जगता है। इस भाव का उत्कर्ष है गदगद मनुष्य का नतमस्तक हो जाना, लघुता का प्रभुता को नमन करना।
मनन से आगे का चरण है नमन। नमन में समाविष्ट है मनन।
दर्शन चक्र में मनन और नमन अद्वैत हैं। दोनों में मूल शब्द है-मन। ‘न’ प्रत्यय के रूप में आता है तो मन ‘मनन’ करने लगता है। ‘न’ उपसर्ग बन कर जुड़ता है तो नमन का भाव जगता है।
मनन और नमन का एकाकार पतझड़ को वसंत की संभावना बनाता है। देखने को दृष्टि में बदल कर आनंदपथ का पथिक हो जाता है मनुष्य।
एक प्रसंग साझा करता हूँ। स्वामी विवेकानंद के प्रवचन और व्याख्यानों की धूम मची हुई थी। ऐसे ही एक प्रवचन को सुनने एक सुंदर युवा महिला आई। प्रवचन का प्रभाव अद्भुत रहा। तदुपरांत स्वामी जी को प्रणाम कर एक-एक श्रोता विदा लेने लगा। वह सुंदर महिला बैठी रही। स्वामी जी ने जानना चाहा कि वह क्यों ठहरी है? महिला ने उत्तर दिया,’ एक इच्छा है, जिसकी पूर्ति केवल आप ही कर सकते हैं।’ ..’बताइये, आपके लिए क्या कर सकता हूँ’, स्वामी जी ने पूछा। ..’मैं, आपसे शादी करना चाहती हूँ।’ …स्वामी जी मुस्करा दिये। फिर पूछा, ‘ आप मुझसे विवाह क्यों करना चाहती हैं?’…कुछ समय चुप रहकर महिला बोली,’ मेरी इच्छा है कि मेरा, आप जैसा एक पुत्र हो।’…स्वामी जी तुरंत महिला के चरणों में झुक गये और बोले, ‘आजसे आप मेरी माता, मैं आपका पुत्र। मुझे पुत्र के रूप में स्वीकार कीजिए।’
देखने को दृष्टि में बदलने वाली शारदीयता हम सबमें सदा जागृत रहे। वसंत ऋतु की मंगलकामनाएँ।
☆ अध्यक्ष– हिंदी आंदोलन परिवार ☆सदस्य– हिंदी अध्ययन मंडल, पुणे विश्वविद्यालय ☆संपादक– हम लोग ☆पूर्व सदस्य– महाराष्ट्र राज्य हिंदी साहित्य अकादमी ☆ ट्रस्टी- जाणीव, ए होम फॉर सीनियर सिटिजन्स ☆
☆ Anonymous Litterateur of Social Media # 42 (सोशल मीडिया के गुमनाम साहित्यकार # 42) ☆
Captain Pravin Raghuvanshi—an ex Naval Officer, possesses a multifaceted personality. Presently, he is serving as Senior Advisor in prestigious Supercomputer organisation C-DAC, Pune. He is involved in various Artificial Intelligence and High-Performance Computing projects of national and international repute. He has got a long experience in the field of ‘Natural Language Processing’, especially, in the domain of Machine Translation. He has taken the mantle of translating the timeless beauties of Indian literature upon himself so that it reaches across the globe. He has also undertaken translation work for Shri Narendra Modi, the Hon’ble Prime Minister of India, which was highly appreciated by him. He is also a member of ‘Bombay Film Writer Association’.
Captain Raghuvanshi is also a littérateur par excellence. He is a prolific writer, poet and ‘Shayar’ himself and participates in literature fests and ‘Mushayaras’. He keeps participating in various language & literature fests, symposiums and workshops etc. Recently, he played an active role in the ‘International Hindi Conference’ at New Delhi. He presided over the “Session Focused on Language and Translation” and also presented a research paper. The conference was organized by Delhi University in collaboration with New York University and Columbia University.
In his naval career, he was qualified to command all types of warships. He is also an aviator and a Sea Diver; and recipient of various awards including ‘Nao Sena Medal’ by the President of India, Prime Minister Award and C-in-C Commendation.
Captain Pravin Raghuvanshi is also an IIM Ahmedabad alumnus.
His latest quest involves social media, which is filled with rich anonymous literature of nameless writers, shared on different platforms, like, WhatsApp / Facebook / Twitter / Your quotes / Instagram etc in Hindi and Urdu, he has taken the mantle of translating them as a mission for the enjoyment of the global readers. Enjoy some of the Urdu poetry couplets as translated by him.
हम ई-अभिव्यक्ति के प्रबुद्ध पाठकों के लिए आदरणीय कैप्टेन प्रवीण रघुवंशी जी के “कविता पाठ” का लिंक साझा कर रहे हैं। कृपया आत्मसात करें।
