श्री जगदीश काबरे
इंद्रधनुष्य
☆ “व्यसनमुक्ती : नव्या काळाची नवी आव्हाने – भाग-२ (सुश्री मुक्ता पुणतांबेकर यांच्या व्याख्यानाचा तपशील) ☆ संकलन व प्रस्तुती – श्री जगदीश काबरे ☆
(या विषयावर पुण्यातील “ मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्रा “ च्या संचालिका सुश्री मुक्ता पुणतांबेकर यांनी व्याख्यानातून मांडलेले विचार.)
आता मी थोडं आजच्या विषयाकडे वळते. नव्या नवीन काळाची काय आवाहन आहेत? मगाशी म्हटलं तसं की प्रश्नांमध्ये सतत काही ना काही तरी बदल होत असतो कारण समाजही सतत बदलत असतो. तर सध्या एकूणच नव्या बदलत्या या प्रवाहाबद्दलच्या व्यसनाधीनतेच्या प्रश्नाच्या बाबतीत मला थोडं तुम्हाला आता सांगायचंय. सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे व्यसनाधीनतेचा जो वयोगट आहे तो आता थोडा कमी व्हायला लागलाय. लहान वयातच आता मुलांना व्यसन लागायला लागले आहे. पूर्वी साधारण प्रौढ लोक म्हणजे 25-30 च्या पुढचे असे रुग्ण आमच्याकडे यायचे. त्यांचीच संख्या जास्ती असायची. पण अलीकडे आम्ही बघतो आहोत की, 14-15 वर्षापासूनच्या सुद्धा मुलांमध्ये हा प्रॉब्लेम वाढायला लागलाय. त्यात सर्व प्रकारची व्यसनं आहेत. ड्रग्स आहे, दारू पण आहे आणि ज्याला आपण वर्तनात्मक व्यसन म्हणतो तेसुद्धा या वयोगटांमध्ये वाढायला लागले आहे. म्हणजे फोन, इंटरनेट, व्हिडिओ गेम्स वगैरे, या गोष्टींमध्ये.
बरोबर एक वर्षांपूर्वी मागच्या वर्षी मे महिन्यामध्ये एक पुण्यामध्ये घडलेली घटना सगळ्यांनी नक्की पेपरमध्ये वाचली असेल… पोर्षे कारचं जे प्रकरण झालं त्यात एका अल्पवयीन मुलाने दारू पिऊन जोरात गाडी चालवली आणि एक्सीडेंट झाला. त्यात दोनजणांचा मृत्यू पण झाला. अगदी परवाच त्याला या घटनेला एक वर्ष झालं. नंतर त्या मुलाशी बोलणं करण्याची आमच्यावर ती जबाबदारी आली. त्या घटनेबद्दल थोड्या लोकांना थोडासा धक्का बसल्यासारखं झालं. एवढ्या लहान वयात सुद्धा मुलांमध्ये व्यसनाधीनता कशी वाढते? आमच्याकडे खूप अशा घटना आम्ही बघतोय. लोकांच्या मनात असा प्रश्न नेहमी येतो की, असं काय होतंय की लहान वयामध्ये मुलं व्यसनाकडे वळताहेत? याचे कारण असं सांगता येईल की, *कुठल्याही प्रकारचं व्यसन करणं याला आता एक समाजामध्ये प्रतिष्ठा यायला लागलेली आहे. *
माझे बाबा एका खूप छोट्या गावात गावातले. त्यांच्या गावांमध्ये एकच असा माणूस होता की जो बाबा लहान असताना दारू प्यायचा आणि त्याला एकदम असं तोंड लपवून गावात फिरायला लागायचं. कारण त्याला खूप लाज वाटायची की तो दारू पितो. आता मात्र उलट झाले आहे. हल्ली लहान गावांमध्ये सुद्धा बार असतात. पार्ट्या करणं याला एक प्रकारची खूप प्रतिष्ठा आलेली आहे. पूर्वी कोणी नवीन घर बांधलं तर ‘आम्ही कसं देवघर केलं’ हे लोकांना अभिमानाने दाखवलं जायचं. आता ‘आम्ही हॉलमध्ये कसा बार केलाय’ हे दाखवलं जातं. दुसरं म्हणजे हिंदी पिक्चरचा खूप प्रभाव असतो. हे जे टीनेजर असतात त्यांच्या दृष्टीने असे काही आदर्श असतात ते जास्ती करून फिल्मस्टार वगैरे. ते जे करतात त्यांचा अनुकरण करायची प्रवृत्ती या मुलांमध्ये खूप दिसते. एक असाच मुलगा आमच्याकडे आला होता. त्याला लहान वयातच व्यसन लागलं आणि त्याने असं आम्हाला सांगितलं की, ‘शाहरुख खान हा माझा आदर्श आहे. त्याची फॅशन, बोलण्याची स्टाईल, या सगळ्याचे तो अनुकरण करत होता. त्याने असं बघितलं होतं की पिक्चरमध्ये तो कसा पितो, त्याने वाचलं होतं की शाहरुख खान चेन स्मोकर आहे आणि मग तो त्याचं तस्संच अनुकरण करायला लागलेला होता. तर हा एक खूप प्रभाव दिसतो हल्ली मुलांवर. तुम्ही अलीकडचे कुठलेही पिक्चर बघा त्याच्यामध्ये हिरोच नाहीतर हिरोईनसुद्धा त्यांना जर का काही प्रॉब्लेम वगैरे आला तर त्या दारू पिताना दाखवतात. पूर्वी फक्त हिरोलाचं दारू पिताना दाखवायचे, पण अलीकडच्या काळात हिरोईनना सुद्धा काही प्रॉब्लेम आला तरी दारू पिताना दाखवतात. इव्हन त्यांना काही एन्जॉय करायचंय तर पार्टीत दारू पिताना दाखवतात. हे सगळं बघून मुलांना संदेश काय मिळतो की, तुम्हाला दुःख झालंय, टेन्शन आलंय ना तर तुम्ही दारू प्या, म्हणजे तुमचं टेन्शन जाईल किंवा तुम्हाला सेलिब्रेट करायचंय ना, तुम्हाला एन्जॉय करायचाय ना, तर तुम्ही दारू प्या. हे दोन अतिशय चुकीचे संदेश मुलांपर्यंत अशा गोष्टीतनं मिळत असतात. ते लहानपणापासूनच मुलं बघत असतात.
… तर हे खूप मोठं सामाजिक कारण आहे की लहान वयात आता एकूणच व्यसनाधीनतेचे प्रमाण का वाढतय त्याचं. याला समाजिक प्रतिष्ठा मिळाल्यामुळे त्याला एक प्रकारचं ग्लॅमर यायला लागलेलं आहे. मुलं हे जसं पिक्चर्स मध्ये बघतायेत तसं घरीसुद्धा बघतात. याबाबतीतलं एक मी तुम्हाला उदाहरण सांगते आमच्याकडच्याच एका मुलाचं. एकदा असं झालं की एक वडील त्यांच्या तेरा वर्षाच्या मुलाला घेऊन आमच्याकडे आले होते. मुलगा आणि ते बरोबरच बसले होते. ते सांगायला लागले की, “माझा मुलगा तेरा वर्षाचा आहे आणि तो सिगरेट ओढायला लागलाय. मला त्याच्या तोंडात सिगरेटचा वास आला म्हणून मी त्याला तुमच्याकडे घेऊन आलो आहे. ”
मी मुलाला म्हटलं की, “तू थोडं बाहेर बस. मी आधी तुझ्या वडिलांशी बोलते. ” तो बाहेर गेल्यानंतर मी वडिलांना पहिलाच प्रश्न विचारला, “तुम्ही सिगरेट ओढता का? ” तर वडील म्हणाले, “हो, मी ओढतो. ” मुलगा ते लहानपणापासून बघतच होता की, वडील पण सिगरेट ओढतात. म्हणून मी त्यांना म्हटलं की, “तुम्ही आधी सिगरेट सोडा. म्हणजे मुलगाही सिगरेट पिणार नाही. ” तर त्यांचं यावर म्हणणं होतं की, ‘एवढ्या लहान वयात त्याने सिगरेट पिऊ नये. मी मोठा झाल्यावर सिगरेट प्यायला लागलो. ” आता बोला!!!
आपण जे सांगतो ना ते मुलं ऐकत असतात. आपण जसे वागतो तसे मुलं वागण्याचा प्रयत्न करत असतात. पण आजकाल ना या सगळ्या मुलांच्या कामांमध्ये मला एक गोष्ट मुलांच्या बाबतीत खूप दिसून येते की, मुलांमध्ये ना एक वेगळीच दैवी देणगी असते. आपण जसे डोळे बंद करतो ना तसे मुलांना कानपण बंद करता येतात! आपण पालक त्यांना लेक्चर द्यायला लागतो तेव्हा त्यांचे कान एकदम बंद होतात. त्यांचं लक्षच नसतं, आपण काय सांगतोय याच्याकडे. पालक म्हणून खूप काही गोष्टी त्यांना सांगतात, लेक्चर देतात, पण मुलांचं लक्ष आपण काय सांगतोय त्याच्याकडे अजिबातच नसतं. आपल्या वागण्याकडे मात्र मुलांचं लक्ष असतं. त्यामुळे पेरेंटिंगच्या बाबतीत मी पालकांना एक वाक्य नेहमी सांगते… माझं ते अतिशय आवडतं वाक्य आहे. *पालक म्हणून आपल्याला जे वाटतं की आपल्या मुलांनी करावं ते आधी आपण करायला पाहिजे तरच ती मुलं करतील. आपल्याला वाटतं ना मुलांनी रोज व्यायाम करावा, मग आपण आधी करायचा. आपल्याला वाटतं की, मुलांनी कुठलंच व्यसन करू नये, मग आपणही करू नये. मगच मुलं आपलं अनुकरण करतील.*
आत्ताही जसं मी तुम्हाला उदाहरण सांगितलं की स्वतः वडील सिगरेट ओढत होते आणि त्यांच्या मुलाला ते घेऊन आले होते. मग अर्थातच आम्हाला बरीच सेशन्स वडील आणि मुलाची घ्यायला लागली. असंसुद्धा कित्येक वेळा होतं की मुलं सांगतात, ‘लहानपणापासून मी बघतोय की माझे वडील रोज संध्याकाळी ऑफिसमधनं घरी आल्यावर दारू पितात. मी लहान असताना एकदा विचारलं की, ‘बाबा तुम्ही हे रोज काय पिता? ‘ तर बाबा म्हणाले की, ‘मी ना औषध पितोय. मला ऑफिसच्या कामाचा खूप स्ट्रेस असतो, टेन्शन असतं आणि म्हणून हे माझं औषध आहे. ते घेतलं की मी रिलॅक्स होतो. ‘ मुलाने हे लक्षात ठेवलं की टेन्शन आलं की त्यातून मुक्त व्हायला हे चांगलं औषध आहे. मुलगा बारावीत गेला. त्याला पण अभ्यासाचं, करिअरचं, पुढं काय करायचं याचं, एक्झामचं अशी अनेक टेन्शन्स सुरू झाली. मग काय! वडिलांचा घरात बार होताच. त्याच्यातनं त्याने दारू प्यायला सुरुवात केली. पौगंडावस्थेतल्या मुलांना व्यसनं खूप पटकन लागतात. हा मुलगा अल्कोहोलिक झाला आणि एवढंच नाही तर पुढे त्याला कॉलेजमध्ये इतरही व्यसनं लागली. यावरून आपण हे लक्षात घेतलं पाहिजे की, पालक मुलांना काय सांगतात हे खूप खूप महत्त्वाचे आहे. चुकीचे संदेश दिले तर त्याचा मुलांवरती दुष्परिणाम होऊ शकतो. हे खूप मोठं आव्हान आहे. आताशा लहान वयामध्ये मुलांना व्यसन का लागायला लागले आहे त्यामागे पालकांचं वागणं हे एक कारण आहे. लहान वयात जेव्हा व्यसन लागतं तेव्हा त्यांचं करिअर, त्यांचं आरोग्य… शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही प्रकारच्या आरोग्यावर खूप दुष्परिणाम होतात.
या वयातल्या मुलांमध्ये आता गांजाचे पण व्यसन खूप वाढते आहे. गांजाच्या बाबतीत मुलांच्या मनात खूप गैरसमज असतात. कुठे कुठे वाचलेलं असतं सगळ्यांनी. त्यांच्याशी आम्ही काहीही बोलायला लागलो की, आमच्यापेक्षा भरपूर जास्त माहिती त्यांनी गुगलवरती वगैरे गोळा केलेली असते. त्यामुळे आम्हाला सतत आमचं ज्ञान अपडेट करत राहायला लागतं. कारण त्यांच्यासमोर आम्हाला असं निरुत्तर होऊन वगैरे चालत नाही. तर सांगायचा मुद्दा असा की, मुलांनी गांजाच्या बाबतीमध्ये माहिती गोळा केलेली असते… अमेरिकेच्या अनेक राज्यांमध्ये किंवा युरोपमधल्या काही देशांमध्ये गांजा लीगल आहे, तिथे त्याला कायदेशीर मान्यता आहे. त्यामुळे मग काय होतं ते घेतलं तर? तेव्हा आम्हाला त्यांना समजावून सांगावं लागतं की, आपल्या देशात हे कायदेशीर नाही… गांजा बेकायदेशीर आहे. त्यांची जी काही वेगळी कारणं आहेत ती त्यांना समजावून सांगायला लागतात. आपल्या देशाला ते परवडणार नाही त्याला कायदेशीर मान्यता देणं. दुसरं एक मुलांनी वाचलेलं असतं की, गांजा सेवन हे कधीतरी आपण करू शकतो. जसं सोशल ड्रिंकिंग म्हणतात ना, कधीतरी पार्टीत पिता येते दारू वगैरे तसं गांजापण कधीतरी घेता येतो. त्याचं व्यसन लागत नाही. यावर कुठेतरी त्यांनी रिसर्च वाचलेला असतो की गांजात औषधी गुणधर्म आहेत म्हणून. मग आम्हाला त्यांना दुसरे रिसर्च दाखवायला लागतात की, नाही त्याच्यामध्ये औषधी गुणधर्म आहेत तर हेही सांगायला लागतं की, प्रत्येक औषधी गोष्ट स्वतः घ्यायलाच पाहिजे असं नाही. त्यातले काही घटक काढून औषधांमध्ये वापरले जातात. पण एकूणच गांजाचा व्यसन आता मुलांमध्ये वाढताना दिसतंय. त्याचे खूप दुष्परिणाम आहेत. शारीरिक तर आहेत, पण गांजाच्या बाबतीत आम्ही बघतो की, मेंदूवरती त्याचा खूप परिणाम होतो. अतिशय जास्ती चिडचिड वाढते, त्याच्यामुळे मेमरी लॉस होतो, असे अनेक दुष्परिणाम गांजाच्या व्यसनामुळे होत असतात. हा एक ज्वलंत प्रश्न आता बनत चाललेला आहे.
– क्रमशः भाग दुसरा
© श्री जगदीश काबरे
मो ९९२०१९७६८०
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
विविधा 
विविधा 
मनमंजुषेतून 
वाचताना वेचलेले 
