Tag: #e-abhivyakti

श्री संदीप रामचंद्र सुंकले

 इंद्रधनुष्य 

☆ ।। श्री नारद उवाच ।। – नारद भक्ति सूत्रे — लेख १/१  ☆ श्री संदीप रामचंद्र सुंकले ☆

आधी याविषयी काही..….

महर्षी नारद… यांना देवर्षी नारद असेही संबोधले जाते. उत्तम भक्त, तसेच ऋषी वाल्मिकी, महर्षी व्यास, भक्त प्रल्हाद आदि महान ऋषींचे, भक्तांचे गुरू असलेले नारद आपल्याला सगळ्यांना परिचित आहेत. त्यांचा विशेष गुणांमुळे ते कळीचे नारद म्हणूनही प्रसिद्ध आहेत. आपण इथे एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे की त्यांची #कळ# ही कळकळींची (जनहितार्थ) होती असे आपल्या लक्षात येईल. त्यांचा #कळी# मुळे कोणाचाही बळी न जाता सर्वसामान्य मनुष्याला जगण्याचे बळ मिळत असे….. !

त्यांनी भक्तीमार्गाचे अनुसरण करून भगवंताची प्राप्ती करून घेतली आणि अनेकांना भक्तिमार्गात आणले. “आपल्यासारखे करिती तात्काळ” असे संतांचे वर्णन केले जाते. नारदांसाठी हे वर्णन तंतोतंत लागू होते. पण त्यांची भक्ती सूत्रे सोडली तर महर्षी नारदांचे अन्य साहित्य उपलब्ध असल्याचे माझ्या माहितीत तरी नाही. त्यामुळे “ नारद भक्तिसूत्रे “ हीच त्यांची खरी ओळख आहे असे म्हणावेसे वाटते.

संत एकनाथ महाराज देवर्षी नारदांचा गौरव पुढील प्रमाणे करतात.

“धन्य धन्य तो नारदु, । ज्यासी सर्वा सर्वत्र गोविंदु ।

सर्वथा हरिनामाचा छंदु । तेणें परमानंदू सदोदित ॥

जो श्रीकृष्णाचा आवडता । ज्यासी श्रीकृष्ण आवडे सर्वथा ।

ज्याचेनि संगे तत्त्वतां | नित्यमुक्ततां जडजीवा ॥

 – (संदर्भ: एकनाथी भागवत २-३७, ३८)

भक्ति हे एक शास्त्र आहे असे म्हटले जाते. शास्त्र म्हटले की त्याचे नियम असणे स्वाभाविकच आहे. महर्षी नारद आपल्याला या ८४ श्लोकांमध्ये भक्तीचे समर्पक दर्शन घडवतात… या लेखमालेच्या माध्यमातून आपण त्यातील काही प्रमुख सूत्रं पाहणार आहोत. भक्तीचा अभ्यास करण्यासाठी आपल्याला भक्त, भगवंत आणि भगवंताला प्राप्त करून घेण्याचे साधन समजून घ्यायचे आहे. त्याआधी नारदमुनीचे संक्षिप्त चरित्र आपण पाहू.

भागवत प्रथम स्कंध अध्याय पाचमध्ये स्वतः नारदांनी आपले चरित्र व्यासांना सांगितले आहे. नारद म्हणतात, “ हे महामुने ! मी पूर्वकाली एक दासीपुत्र होतो. एक वेळी वर्षाऋतूत चातुर्मासाच्या निमित्ताने आमच्या गावी बरेच योगी संतमहात्मे आले. त्यावेळी मी लहान बालक होतो. माझ्या मातेने मला त्या महापुरुषांच्या सेवेकडे सोपवून दिले. मी जरी लहान होतो तरी मी जितेंद्रिय होतो. त्या महात्म्यांपुढे मी मुळीच खोडकरपणा करीत नव्हतो. शांतीने, संयमाने मी त्यांच्याजवळ बसून राही व ते सांगतील ते काम करीत असे. यामुळे ते समदृष्टी होते तरी माझेवर विशेष प्रसन्न राहात होते, व कृपा करीत होते. त्या मुनींच्या आज्ञेने मी त्यांच्या पात्रातील उच्छिष्ट खात असे. त्या प्रभावाने माझे सर्व किल्मिष दूर झाले. असे करीत असता काही काळाने माझे चित्त शुद्ध झाले. ज्यामुळे त्यांनी कथन केलेल्या भागवत धर्मात मला गोडी निर्माण झाली. ते लोक नित्य श्रीकृष्णकथा गात होते व मी त्या संतांच्या अनुग्रहाने त्या मनोहर कथांचे श्रद्धेने श्रवण करीत होतो. यामुळे भगवंताचे ठिकाणी माझी बुद्धी जडली. “

सांगणारा कोण आहे यावर त्या सांगण्याचे मूल्य ठरत असते. इथे भक्तिशास्त्र सांगणारे देवर्षी नारद आहेत, त्यामुळे आपण अतिशय गांभीर्याने आणि पूर्ण श्रद्धेने या सूत्रांकडे पाहाल असा मला विश्वास आहे.

सामर्थ्य आहे चळवळीचे। जो जो करील तयाचें। परंतु येथें भगवंताचें। अधिष्ठान पाहिजे।।

– समर्थ रामदास (दासबोध 20. 04. 26)

*****

सूत्र क्रमांक ०१ / १ 

अथातो भक्तिं व्याख्यास्यामः

अर्थ : अथ (आता) अत: (यापुढे) भक्ति (भक्तीचे) व्याख्यास्यामः (आम्ही व्याख्या करीत आहोत)

विवरण : 

आपण भक्ति सूत्रे अभ्यासणार आहोत, अर्थात भक्ति शास्त्राचा अभ्यास करणार आहोत. शास्त्राचा अभ्यास करताना काही गृहितके पाळणे गरजेचे ठरते, त्यामुळे विषय समजायला मदत होऊ शकते.

१. मी आहे.

२. जगत् आहे

३. ईश्वर आहे

४. माझा व जगाचा संबंध आहे.

५. ईश्वराचा जगाशी संबंध आहे.

६. ईश्वराचा माझ्याशीही संबंध आहे.

७. ईश्वर सर्व शक्तिमान आहे, तर मी अल्पशक्ती आहे.

८. ईश्वर ज्ञानी आहे तर मी अज्ञानी आहे.

९. ईश्वर सर्वशक्तिमान आहे तर मी अल्पकर्ता आहे.

१०. ईश्वराचा असलेला संबंध माझ्या बाजूने जिवंत ठेवण्यासाठी ईश्वराची इच्छा तीच माझी इच्छा झाली पाहिजे.

अथ म्हणजे आता… !

#आता# या शब्दात आधी काही तरी घडले आहे, काहीतरी कृती केली आहे असे भासते. आता या शब्दाचे अर्थ आपण अनेक प्रकारे लावू शकतो. “मागण्याचा अधिकार प्राप्त झाल्यावर”, “आता तू इतके कर* या अर्थाने, असे अनेक अर्थ काढता येतील, फक्त ते समष्टीच्या अर्थाने घ्यायला हवेत. पुढे अत: हा शब्द आहे. त्याचा अर्थ या पुढे असा आहे.

श्रीसमर्थांनी दासबोधात या नऊ भक्तींचे अत्यंत मार्मिकपणे वर्णन केलेले आढळते. भक्तिमार्गातील या नऊ वाटा आहेत असे म्हणता येईल. श्रीक्षेत्र पंढरपूर येथील कोणतीही वाट शेवटी चंद्रभागेला जाऊन मिळते. तसे या मार्गांपैकी कोणत्याही वाटेने गेले तरी भगवंतांच्या चरणाशी पोहोचणार यात बिल्कुल संदेह नसावा.

भक्तीचे नऊ प्रकार सांगण्यात आले आहेत. श्रवण, कीर्तन, स्मरण, पादसेवन, अर्चन, वंदन, दास्य, सख्य, आत्मनिवेदन. भक्तीच्या या प्रत्येक प्रकारामध्ये श्रेष्ठ भक्तही होऊन गेले आहेत. श्रवण-परीक्षित, कीर्तन-शुकाचार्य, स्मरण-प्रल्हाद, पादसेवन-लक्ष्मी, अर्चन-पृथू राजा, वंदन-अक्रूर, दास्य-हनुमान, सख्य-अर्जुन, आत्मनिवेदन-बली असे ते श्रेष्ठ भक्त होऊन गेले. या नऊ प्रकारांना नवविधा भक्ती म्हणतात. पहिले तीन प्रकार परमेश्वराच्या ठिकाणी श्रद्धा उत्पन्न करण्यास सहाय्यक ठरतात. पुढचे तीन हे भगवंताच्या सगुण रुपांशी संबंधित आहेत आणि शेवटचे तीन हे आंतरिक भाव आहेत. पहिल्या तिन्हीत नामाला विशेष महत्त्व आहे. भगवंताच्या यश, गुण, महात्म्य इत्यादी गोष्टी सश्रद्ध मनाने ऐकणे ही श्रवणभक्ती होय. श्रवणानंतर स्मरण आणि कीर्तन संभवते. कीर्तनात नृत्य, गीत व वाद्य या तिहींचाही समावेश होतो. संगीताच्या साथीवर होणाऱ्या कीर्तनात जे वातावरण निर्माण होते, त्यात भावविवशता आणि आनंदमयता आपोआप प्राप्त होते. बरेचसे भक्ती साहित्य गेय पदांच्या रुपानेच निर्माण झाले आहे. यात मग्न राहणे म्हणजेच स्मरणभक्ती होय. पादसेवन भक्ती ही मूर्तिपूजा, गुरुपूजा, भगवत् भक्तांची पूजा यास्वरुपात होऊ शकते. श्रद्धा आणि आदर यांनी युक्त अशी पूजा करणे याला अर्चनभक्ती म्हणतात. भक्तांचा असा विश्वास आहे की, मूर्ती, सद्गुरू आणि भक्त यांच्या ठिकाणी भगवान वास करतो. भगवंताच्या पुढे नतमस्तक होऊन त्याच्या अनंत महिम्याचे अंतरात ध्यान करीत, त्याची स्तुती करणे याला वंदनभक्ती म्हणतात. श्रीहरी हाच माझा मायबाप आहे, प्रभू सर्वकाही आहे आणि मी त्याचा सेवक आहे, अशा भावनेने भक्ती करणे हिला दास्यभक्ती म्हणतात. परमात्मा हा माझा मित्र आहे, साथी आहे, बंधू आहे, अशा भावनेने भक्ती करणे, याला सख्यभक्ती म्हणतात. आत्मनिवेदन ही भक्तीची सर्वोच्च पायरी आहे. यामध्ये सर्वस्वी शरण जाणे होय. आपला सर्व भार प्रभूवर टाकणे, याला आत्मनिवेदन असे म्हणतात. आत्मनिवेदन भक्ताला अशा अवस्थेत घेऊन जाते, की तेथून त्याला सर्व विश्व ईश्वरमय दिसू लागते.

ईश्वराच्या ठिकाणी पराकाष्टेचा अनुराग म्हणजे भक्ती अशी भक्तीची सुलभ व्याख्या करता येईल.

भगवंताच्या ठिकाणी अत्यंत अनुरक्ती ठेवणे आणि त्या अवस्थेत आनंदानुभव घेणे, ही भक्तीची साध्यविषयक बाजू आहे. भक्ती केल्याने मनुष्याचे मन आनंदी राहते, शांत राहते आणि असे अनेक लौकिक आणि अलौकिक लाभ होत असतात. सात्विक, राजस आणि तामस असे भक्तीचे तीन भेदही सांगण्यात आले आहेत. ‘सगुण भक्ती’ आणि ‘निर्गुण भक्ती’ असेही भक्तीचे मार्ग आहेत.

सध्या समाज खूप बदलला आहे. प्रत्येक गोष्टीचा वेग वाढला आहे. समाजात असुरक्षितता वाढली आहे. प्रत्येक क्षेत्रात जीवघेणी स्पर्धा आहे. प्रत्येकाला कमी श्रमात मोठे यश मिळवावेसे वाटतं आहे. महागाई वाढत आहे. पैसा हेच सर्वस्व असल्याचे वाटू लागले आहे. भ्रष्टाचार हा शिष्टाचार बनू पाहत आहे. अशा परिस्थितीत माणसाचा स्वत:च्या कर्तृत्वावरचा विश्वास कमी होऊ लागला आहे. शरीरसुखाच्या भौतिक साधनांत वाढ होत आहे. नवनवीन संशोधनामुळे निर्माण होणाऱ्या औषधांमुळे आयुर्मयादा वाढली आहे. असे असले तरी या विज्ञानयुगातही बरीच माणसे भगवंतांकडे /भक्तिमार्गाकडे झुकू लागली आहेत, स्वतःला समजेल तशी ईश्वरभक्ती करू लागली आहेत हे एक चांगले लक्षण आहे. परंतु मनुष्य करीत असलेली भक्ति ही शुद्ध असावी, यासाठी भक्तीमार्गांचा वस्तुनिष्ठ अभ्यास असणे अत्यावश्यक आहे. ‘भक्ती’ म्हणजे नेमके काय ? 

भक्तीची एक व्याख्या पुढीलप्रमाणे करता येईल….

‘दुसऱ्यावर अकारण, निरपेक्ष प्रेम करणे म्हणजे भक्ति.’

संत तुकाराम महाराज त्यांच्या एका अभंगात म्हणतात,

“तुका म्हणे धन्य संसार ती आलीं । हरीरंगीं रंगलीं सर्वभावें सर्वभावें ॥५॥”

(सार्थ तुकाराम गाथा अभंग क्रमांक १७५३, धार्मिक प्रकाशन संस्था)

मनात, अर्थात मनाच्या प्रत्येक भावात जर भगवंत सामावला गेला तर भगवंत दूर नाही असे सर्व संत तुकाराम महाराज आपल्याला सांगत आहेत.

भक्ति सूत्रे अभ्यासण्यासाठी काहीतरी पात्रता असणे गरजेचे ठरते. (अर्थात कोणतेही शास्त्र/शस्त्र शिकण्यासाठी किमान अर्हता अपेक्षित असतेच)

इथे तर भक्ति शास्त्र शिकून मनुष्याला, साधकाला भगवतांची प्राप्ति करून घ्यायची आहे. त्यामुळे साधकाने साधन, आपण त्यास उपासना म्हणू शकतो, त्यासाठी काही नियम पाळले पाहिजेत. त्यास साधन चातुष्ट्य असे म्हटले जाते. त्याचा विचार आपण पुढील लेखात करू.

नारद महाराज की जय!!!

– क्रमशः सूत्र १ / १ 

© श्री संदीप रामचंद्र सुंकले (दास चैतन्य)

थळ, अलिबाग. 

८३८००१९६७६

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ.उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ. प्रतिभा कुळकर्णी 

 इंद्रधनुष्य 

☆ “नोंदी…” भाग – १ – लेखिका : सौ. प्रिया प्रभुदेसाई ☆ प्रस्तुती – सौ. प्रतिभा कुळकर्णी ☆

(हा रिव्ह्यू नाही)

वीस एक वर्ष झाली असतील.

तेव्हा माझी मैत्रीण एका एनजीओ साठी काम करत होती. प्रोजेक्टच्या अनुषंगाने रिमांड होम मधील मुलांना समुपदेशन हा तिच्या कामाचा भाग होता. माझ्या घराच्या जवळ ही शाळा असल्याने आठवड्यातून एक दिवस मुलांना गणित शिकवायला येशील का असे तिने विचारले. यातली तीन मुले अतिशय हुशार होती आणि स्कॉलरशिप परीक्षेला त्यांना बसवायचे ठरवले होते.

अर्थात हा सुद्धा एक प्रयोग होता. आठवड्यातून एकदाच असल्याने मी हो म्हटले.

मुलांशी बोलणे हा माझ्या कामाचा विषय नव्हता. त्यांना गणितातील काही विषय शिकवणे आणि पेपर सोडवून घेणे इथपर्यंत माझी सीमा होती.

इथल्या मुलांवर चोरीपासून खुनापर्यंत आरोप होते. बहुतेक मुलं अतिशय निम्नस्तरीय वर्गातून आलेली असल्याने घरातून प्रेम, संरक्षण हा मुद्दा गृहीत धरण्यासारखा नव्हता. अनेकजण त्यामुळे निर्ढावलेले असतात.

यातल्या एका मुलाने आपल्या वडिलांचे लिंग कापले होते. त्यांच्या रखेलीला (मला याच शब्दात त्याचा अपराध सांगितला होता) भाजून मारायचा प्रयत्न केला होता. आईला सतत मारहाण बघून आधीच डोके सरकलेले आणि त्यात एक दिवशी वडील या बाईला घरीच घेऊन आले म्हंटल्यावर त्याचा संयम संपला.

तेरा/ चौदा वर्षाचा होता तो. बऱ्यापैकी शार्प होता. समज होती आणि शिकण्याची आवड होती.

“त्याने जे काही केलेआणि का केले ते पाहता त्या बाबतीत वाईट वाटणे स्वाभाविक आहे पण ते तुझ्या वागण्यातून दिसता कामा नये. दोन गोष्टी आहेत. एक त्याचा चुकीचा भूतकाळ आणि एक त्याचा बरोबर होऊ शकेल असा भविष्यकाळ.

त्याने का केलं हे कितीही दुःखदायक असेल तरी ते चुकीचेच आहे आणि सहानुभूतीने तू त्याला वागवायला जाशील तर आपण केलं ते बरोबरच असे त्याच्या मनात राहील. हे नको व्हायला. आपण केलं ते चूक हे त्याला पटलच पाहिजे तर तो यातून काहीतरी शिकेल. महत्त्वाचे आहे ते मनावर संयम ठेवून, आपला भविष्यकाळ घडवणे. दुसऱ्यांना शिक्षा देणे, हा जगण्याचा हेतू नसावा. ”

ह्या सूचना मिळाल्याने असेल, आमचे संबंध शिक्षक आणि विद्यार्थी एवढेच मर्यादित असूनही, त्या मर्यादेत चांगले राहिले. त्याला स्कॉलरशिप मिळाली नाही पण बाहत्तर टक्के मिळून तो पास झाला. नंतर माझा संपर्क तुटला.

त्या मुलाची परिस्थिती आणि त्याचा सामाजिक वर्ग वेगळा होता तरीही “Adolescence” सिरीज बद्दल होणाऱ्या चर्चा आणि प्रतिक्रिया यामुळे हा मुलगा आठवला.

Adolescence सिरीज पाहिली. मुलगा आणि त्याच्याच वयाच्या काही मुलांबरोबर बसून पाहिली. सिरीज खूप आवडली. अभिनय उत्तम आणि जिथे पालक आणि मूल यात अंतर पडत जाणे हे अपरिहार्य होत जाणार आहे अशा काळात प्रत्येक पालकांनी पहावी.

पाहताना भीती वाटली, अस्वस्थ वाटले तर नाही…

हे प्रत्येक काळात घडत असते. मुलांचा अपमान करणे, चिडवणे, वाळीत टाकणं आणि त्या अनुषंगाने होणारे परिणाम सुद्धा प्रत्येक काळात तेवढेच वाईट असतात. मजा म्हणजे त्यांचे जे वर्तन असते ते आधीच्या पिढीसाठी आक्षेपार्ह, धक्काजनक असेच असते.

मुलगा तिशी ओलांडून गेला असल्याने, त्याला यातले काही शब्द माहिती आहेत, काही नाही पण त्याच्या काळात, ऑर्कुट हा प्लॅटफॉर्म होता. ओळखीची, अनोळखी सुद्धा मुले असायची आणि तेव्हा सुद्धा एक कोड language होती.

पुरुषार्थ काय याच्या चाचण्या होत्या, मुलींचे boobs कमी असतील तर मुलींना complex असायचा.. त्यावरून नावे ठेवली जायची आणि त्त्या वयात ते vicious असायचे/ वाटायचे.

मुलगा पाचवीत मी त्याची शाळा बदलली होती. नवीन शाळा, नवीन मुलं, त्यात हा स्कॉलरशिप मिळून गेलेला, शिवाय उत्तम तबला वाजवायचा, गायचा. दिसायला सुद्धा गोड. पटकन मित्र झाले.. आता हे खटकणारी मुले सुद्धा असतात. एक मुलगा त्याला सारखा कडकू, पडवळ.. आणि असलच काही, चिडवायचा. नेहेमी हसत जाणारा मुलगा गप्प गप्प असतो हे लक्षात लगेच आले पण हा काही सांगेना.

आता शाळेत जायचेच म्हणून मी ठरवले त्याच्याच आदल्या दिवशी घरी आला तर तोंड लाल, पायावर वळ.. रडून लाल झालेलं डोळे..

“अरे, काय झाले?” तर सांगेना.

शेवटी मित्राला फोन करते तर म्हणाला, “मी मारले त्याला. मला सारखा चिडवत होता म्हणून मी मारले. “

आता हा बेदम मार खाऊन आलाय ते कळत होते पण त्याचाही सेल्फ रिस्पेक्ट रहावा म्हणून म्हटले, “अरे, लागले नाही ना त्याला ? “ 

“He is thick skinned. He is hippo.. तुला त्याचीच दया.. वाईट आहेस.. (मुसमुसणे) 

त्याला काय लागणार. मी उद्या कंपास घेऊन हातात घुसवणार त्याच्या. (आता डोळे लाल आणि चमकायला लागले) 

पोटात धस झाले..

त्याला ओरडून उपयोग नव्हता. आई म्हणजे आधार असे त्या वयात वाटते त्याला तडा जायला नको म्हणून त्या मित्राच्या आईला फोन करून, मारामारी झाली त्याबद्दल विचारले. सॉरी म्हटले. त्या मुलाने आपले वर्जन दिलेले.. सुदैवाने ती सुद्धा मुलाला ओळखणारी आई होती.

दुसऱ्या दिवशी आम्ही शाळेत गेलो. दोघांना एकत्र बसून समजावले. माझ्या मुलाने वर्गातल्या वीस मुलांना वाढदिवसाला घरी बोलावून त्याला वगळले याचा राग होता, तो तुला मी आता बोलावेन पुढच्या वर्षी म्हणून काढून टाकला.

आता ही सिरीज पाहिल्यावर वाटले, एक पोटेन्शियल खून किंवा डोळे बिळे फुटणे टळले.

ही चेष्टा नाही.. it could have gone either way… खून वगैरे नाही पण काहीतरी भलत्या जागी लागणे सुद्धा ओरखडा उमटवून गेले असते. दोघांच्या आई सजग होत्या असे म्हणेन मी.

सिरीज मधले आईवडील सुद्धा अतिशय चांगले होते मग असे का घडले..

मुळात माझ्या मुलाला सुद्धा एकदम कंपास का आठवला.. आम्ही दोघेही हिंसक नाही..

तर मी आता डॉ स्वाती केळकर यांनी लिहिलेले “द ब्रेन” वाचते आहे. त्यात असे म्हटले आहे, मानवी मेंदू अनुभवांनी, परिस्थितीने बदलतो. तो अनुभव ग्रहण करतो आणि त्यानुसार स्वतःला adapt करतो.. आई वडील, शेजारचा भवताल, शाळेतील मित्र, बघितलेले सिनेमा, नाटक, कार्टून सगळ्याचा परिणाम तुमच्यावर होत असतो आणि आताच्या जगात ही गोष्ट टाळता येत नाही. फार तर मी असे म्हणू शकते, मुलात घडलेला बदल टिपण्याची नजर, वेळ आणि जाणीव माझ्यात होती.

मुलगा तरी आताचा. माझ्या वेळेला, म्हणजे चाळीस एक वर्षापूर्वी एक जाड्या मुलाला आम्ही आमच्या भाषेत पी स्क्वेअर म्हणायचो. पर्मनंट प्रेग्नंट.

ए, पी स्क्वेअर आला बघ. बिचारा चुपचाप जायचो.. बरे त्याची गरज नव्हती पण मजा. एक मुलगी खूपच उफाड्याची होती. ती ताठ उभी राहिली ना आम्हा किरकोळ मुलींना ते कायतरीच वाटायचे. त्या वरून असल्या वाह्यात कोट्या केल्या होत्या कधीतरी. आता हे आठवले आणि मलाच काटा आला अंगावर. अत्यंत अभ्यासू आणि शांत म्हणून ओळखायचे पण तुमच्या ग्रुप मध्ये अशा आगावू गोष्टी होतात.

तिने मला तेव्हाच भोस्कायला पाहिजे होते का असेही एक क्षण मला ही सिरिज बघून वाटले. हादरलेल्या लोकांनी आपल्या भूतकाळात डोकावून पाहिले तर अनेकांना victim दिसतील. कधी आपण, कधी दुसरे.

– क्रमशः भाग पहिला 

लेखिका : सौ. प्रिया प्रभुदेसाई 

प्रस्तुती : सौ. प्रतिभा कुळकर्णी

संपर्क – ६, हीरु नाईक बिल्डिंग, धुलेर, म्हापसा, गोवा – ४०३५०७. मोबाईल – ९९२३१४८९०४

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 वाचताना वेचलेले 

☆ राम की कृष्ण ? – कवी – अज्ञात  ☆ प्रस्तुती – श्रीमती प्रफुल्ला शेणॉय ☆

☆

कोणीतरी विचारले, मला परवा,

तुला राम हवा की कृष्ण हवा?

मी म्हणाले, किती छान विचारला प्रश्न.

सांगते, कधी मला राम पाहिजे, कधी कृष्ण!

 

रामराया, पोटात घालेल माझी चूक

आणि कृष्ण भागवेल माझी भूक!

 

रात्रीची शांत झोप, रामरायाच देतो.

भूक लागली की कृष्णच आठवतो.

 

कशाचीही भीती वाटली की मला आठवतो, राम!

कष्ट झाले, दुःख झाले की कृष्णाकडेच मिळतो आराम.

 

रक्षण कर! सांगते रामरायालाच.

सुखी ठेव सांगते, मी श्रीकृष्णालाच.

 

बुध्दीचा विवेक रामाशिवाय कोणाकडे मागावा,

व्यवहारातील चतुरपणा कृष्णानीच शिकवावा.

 

सहनशक्ती दे रे, माझ्या रामराया.

कृष्ण बसलाय ना कर्माचे फळ द्यायला.

 

रामाला फक्त शरण जावे वाटते.

कृष्णाशी मात्र बोलावेसे, भांडावेसे वाटते.

 

रामाला क्षमा मागावी,

कृष्णाला भीक मागावी.

 

रामाला स्मरावे,

कृष्णाला जगावे.

 

अभ्यास करताना प्रार्थना राजमणी रामाला!

पायावर उभे राहताना विनवणी, विष्णूला.

 

एकाचे दोन होताना घ्यावे, रामाचे आशीर्वाद.

संसार करताना आवर्जून द्यावा नारायणाला प्रसाद.

 

आरोग्य देणारा राम,

सौंदर्य देणारा कृष्ण.

 

राज्य देणारा राम,

सेना देणारा कृष्ण.

 

बरोबर-चूक सांगतो राम,

चांगले-वाईट सांगणे कृष्णाचे काम.

 

रामाकडे मागावे आई वडिलांचे क्षेम,

कृष्णाकडे मागते मी मित्रांचे प्रेम!

 

पाळण्यात नाव ठेवताना गोविंद घ्या, गोपाळ घ्या.

अंतिम वेळी मात्र रामनाम घ्या.

 

दोघांकडे मागावे तरी काय काय?

ते दोघे हसत बघत आहेत माझ्याकडे,

म्हणत आहेत, अग आम्ही एकच!!

तू फसलीस की काय?

 

म्हणाले, कोण हवा? हा प्रश्नच नाही

मिळू दोघेही, नाहीतर कोणीच नाही.

 

मी रडले आणि म्हणाले, दोघेही रहा माझ्याबरोबर

परत नाही विचारणार हा प्रश्न.

राम का कृष्ण?

परत विचारले जरी

फक्त म्हणेन,

जय जय रामकृष्ण हरी,

जय जय रामकृष्ण हरी.

☆

कवी: अज्ञात

प्रस्तुती :  श्रीमती प्रफुल्ला शेणॉय

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री संजय भारद्वाज

(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।  हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक  पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को  संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं।)

संजय दृष्टि – प्रश्नोत्तर  

शब्दों में आकार लिए

तुम्हारे अनगिनत प्रश्न

और मेरा अकेला

पर निराकार मौन,

क्या और अधिक

विस्तृत उत्तर

अपेक्षित है तुम्हें?

© संजय भारद्वाज  

श्री संजय आरजू “बड़ौतवी” 

☆ आलेख ☆ बढ़ती आत्महत्याएं करती आत्मविश्लेष की गुहार…  ☆ श्री संजय आरजू “बड़ौतवी” ☆

मध्य प्रदेश के सागर जिले के कस्बा बरीना (पर्वर्तित नाम) में डा.दंपति की कर्ज के दबाव में आत्महत्या की घटना मेरे लिए एक आश्चर्यचकित करने वाली घटना थी। ये आश्चर्य उस समय और बढ़ गया है जब पता चला, दोनों दंपति डा. होने के साथ-साथ राज्य सरकार में पदस्थ है। जहां उनकी अच्छी खासी नियमित तनख्वाह भी है।

आंखें तब विस्मित रह गई जब मालूम हुआ उनका बेटा पहले ही पटना से एम. बी. बी.एस. की पढ़ाई भी कर रहा है।

सामाजिक सरोकार की दृष्टि से देखा जाए तो डा.दंपति (कपूरिया परिवार नाम परिवर्तित) देश के एक प्रतिशत से भी कम भाग्यशालीधनी परिवारों में से एक है।

भाग्यशाली और धनी इसलिए कि घर के तीन लोग, में से दो की अच्छी तनख्वाह, शहर में खुद का घर जमीन, जायदाद सबकुछ होने के साथ साथ घर का एक मात्र शेष सदस्य उनका इकलौता बेटा भी सफलता की राह पर उम्र का इंतजार करता हुआ दिखाई पड़ता है।

मगर फिर भी  डा. दंपती द्वारा आत्महत्या कर ली गई हालांकि अभी विस्तृत अन्वेषण बाकी है, परंतु फिर भी यदि आरंभिक जानकारियों एवम छपी रिपोर्ट का विश्लेषण किया जाए तो आधुनिक समाज की बढ़ती महत्वाकांक्षाओं एवं एकल परिवार होने के चलते विचारों के प्रवाह में किसी प्रकार के समायोजन की कमी के साथ ही, एक पीढ़ी द्वारा सब कुछ अगली पीढ़ी के लिए तैयार करके देने की अंतहीन प्रवृत्ति बढ़ती हुई दिखाई देती है।

कुछ घटनाएं ऐसी होती है जिनकी क्षति पूर्ति संभव नहीं परंतु इसकी पुनर्वृति तो रोकी जा सकती है।  आत्महत्या  की इस घटना में  जो लोग असमय इस दुनिया से चले गए के प्रति सम्मान सहित परिवार में  बचे इकलौते बेटे पर बीत रही मानसिक पीड़ा को समझते हुए ऐसी पुनरावृत्ति को रोकने के लिए  शेष समाज को कुछ सीखने की आवश्यकता है।

परिवार में “सुविधाओं को सुख की गारंटी” मानने वालों के लिए यह  घटना एक विचारणीय प्रश्न के रूप में  होनी चाहिए।

कपूरिया दंपति जैसी सोच रखने वाले समाज में अभी भी अनेक लोगों के लिए एक सबक हो सकता है की अगली पीढ़ी के बारे में स्वयं ही सारे निर्णय लेने से पहले एक बार उनसे भी पूछ लिया जाए कि उन्हें क्या चाहिए और किसी कीमत पर?

अगर आज कपुरिया परिवार के पीछे बचे एकमात्र वारिस उनके बेटे से पूछा जाए की क्या उसने चाहा था इस कीमत पर उसे एक बना हुआ बड़ा हॉस्पिटल या तीन  करोड़ का बंगला मिले तो यकीनन  वो मना ही करेगा।

ऐसे में  वो आत्मघाती महत्वाकांक्षा किसकी थी?

यदि दोनों विवेकशील दंपति ने लोन लेकर अस्पताल बनाने का निर्णय जो लिया था उस समय क्या भविष्य के खतरों एवं विपरीत परिस्थितियों का संपूर्ण आकलन किया  था? 

यदि किया था तो क्या उसमें अपने वर्तमान जीवन  को प्राथमिकता देते हुए अपने लिए कुछ संभावना रखी थी?

मैं माता-पिता को स्वार्थी न होने की सलाह नहीं देना चाहता मगर अगली पीढ़ी के लिए, जो लोग अपनी  कीमत पर उनका भविष्य उज्जवल करना चाहते हैं? उन्हे  एक बार खुद से भी पूछ लेना चाहिए क्या इसमें उस अगली पीढ़ी की इच्छा भी शामिल है ? यदि हां तो क्या सब संभावित खतरों से उसे अवगत कराया गया है? 

संभवत नहीं।

यहां एक पक्ष और उभर कर आता है वह है लोन मिलने की सरलता, विशेष रूप से प्राइवेट बैंकों द्वारा दिए जाने वाले आकर्षक ऑफर एवं लोन लेने के लिए प्रेरित करना। लोन  देना, बैंकों का काम है इसके लिए प्रेरणा  देना भी उनके कार्य का हिस्सा  हो सकता है, मगर जहां बाजारवाद की इस प्रक्रिया में सब अपना अपना रोल निभा रहे है, बैंक व्यवस्था जो की वृहत आर्थिक नीतियों का हिस्सा है, यही बैंक व्यवस्था कई बार तात्कालिक रूप से लोन देने के लिए, छोटे मोटे नियमों का उल्लघंन करने को प्रेरित भी करती है जबकि  बाद  में उसी वजह से उत्पन  जटिलता, इस तरह की घटनाओं का कारण बनती है।  ऐसे  में  नियमों को क्षणिक उल्लंघन  कितना दुःशकर हो सकता है ये आकलन भी हमें ही करना है।  

यहां यह भी विचारणीय है कि, क्या हमें अपनी सीमा और महत्वाकांक्षाओं को पहचाना नहीं चाहिए? 

संभावनाओं के आधार पर बड़े आर्थिक लाभ के लिए वर्तमान में सब कुछ दांव पर लगा देना ही  तो जुआ है। क्या ऐसी बुराई की परिणति  जो एक युद्ध के रूप में हमारे इतिहास में  महाभारत जैसी विध्वंशक घटना के रूप में दर्ज है, से हमने कुछ नहीं सीखा?

शिक्षा का अभिप्राय केवल गणित के हिसाब लगाकर अच्छे भविष्य को देखना मात्र नही है।

शिक्षा महज आर्थिक गणना का नाम भी नहीं है। शिक्षा एक सार्वभौमिक सत्य की तरह है जो आदमी के सामाजिक, पारिवारिक, एवं वैचारिक मूल्यों के साथ विकसित होती है या यूं कहें कि होनी चाहिए। इन सामाजिक, एवं वैचारिक मूल्य की कमी का ही  भयावह परिणाम  इस तरह की घटनाएं है, जहां वर्तमान में सब कुछ अच्छा होने के बावजूद, एक और अच्छे कल के लिए, अक्सर अपना सबकुछ दांव पर लगा दिया जाता है।

आज के समय में बढ़ती  प्रतिस्पर्धा, एवम येन केन प्रकारेन आगे बढ़ने की  मानसिकता के साथ साथ श्रेष्ठ  से भी आगे सर्वश्रेष्ठ के लिए दौड़ते रहना ही विकास एवं आर्थिक संबलता का पैमाना बनाता जा रहा है, जिसकी परिणीति यदा-कदा  हमारे समाज में होने वाली  इस तरह की विभत्स घटनाओं के रूप में सामने आती है।

प्रश्न यह है कि इसका हल क्या है?

कैसे रुकेंगी ये आत्महत्याऐं? क्या एक और घटना के साथ अखबार में एक और खबर छपकर रह जाएगी?

बढ़ती आत्महत्याएं, हमारे लिए सामाजिक सरोकार की आवश्यकता के साथ-साथ व्यक्तिगत मंथन और  भविष्य के प्रति जागरूक होने के साथ, अपने सपनों के प्रति थोड़ा और उदार होने की मांग भी कर रही है।

साथ ही एक सोच कि  “हम  जिम्मेदार मां बाप अपने रहते ही l सबकुछ कर दें, ताकि अगली पीढ़ी को कुछ ना करना पड़े या अगली पीढ़ी खुश रहे, ” ऐसे विचारों के साथ एक विचार  और जोड़ने की  आवश्यकता है। जो की 

एक सर्वविदित सत्य कि तरह हमारे आस पास ही है बस उसे आत्मसात करने की आवश्यकता है जिसके अनुसार “कोई भी जीवन अपने जन्म के साथ ही अनेकों संभावना एवं घटनाओं के एक क्रम के साथ जन्म लेता है जिसमें उस नव जीवन को कुछ सौभाग्य परिवार से, कुछ समाज से, तो कुछ  उसके जीवन में “खुद के  पुरुषार्थ” से मिलता है। इसमें “खुद का पुरुषार्थ” का हिस्सा उस जीवन विशेष  के प्रयास एवं विवेक पर छोड़ना होगा, जिसकी चिंता में हम तथाकथित विचारशील लोग, अपना सबकुछ दांव पर लगा देते हैं, वो भी उस व्यक्ति सहमती – असहमति पूछे बिना।

☆

©  श्री संजय आरजू “बड़ौतवी”

ईमेल –  [email protected]

 

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’ ≈

श्री प्रदीप शर्मा

(वरिष्ठ साहित्यकार श्री प्रदीप शर्मा जी द्वारा हमारे प्रबुद्ध पाठकों के लिए साप्ताहिक स्तम्भ “अभी अभी” के लिए आभार।आप प्रतिदिन इस स्तम्भ के अंतर्गत श्री प्रदीप शर्मा जी के चर्चित आलेख पढ़ सकेंगे। आज प्रस्तुत है आपका आलेख – “कारीगर…“।)

अभी अभी # 664 ⇒ कारीगर श्री प्रदीप शर्मा 

कर्म की कुशलता ही कौशल है ! मनुष्य ईश्वर की सर्वश्रेष्ठ कृति है और प्रकृति उसकी सर्वोत्कृष्ट कलाकृति। कुछ लोगों के लिए कला ही जीवन है तो कुछ के लिए कला उनकी आजीविका है, जहां कर्म और कौशल का सुंदर समावेश है।

कोई कर्म बड़ा छोटा नहीं होता, अगर वह कुशलता, समर्पण और मनोयोग से किया जाए। एक नींव का पत्थर किसी बुलंद इमारत का हिस्सा हो सकता है तो कोई हीरा किसी के सर का ताज। हैं दोनों ही पत्थर। दोनों की अपनी अपनी नियति, अपना अपना काज।।

ज्ञान, अनुभव और अभ्यास का, मिला जुला स्वरूप है। कहीं इसे इल्म कहा जाता है तो कहीं सृजन का सोपान। इस संसार में कोई बाजीगर है तो कोई जादूगर। कोई बाजीगर किसी करिश्मे से अगर हारी हुई बाजी जीत लेता है तो कोई छलिया अपनी जादुई बांसुरी की धुन से न केवल गोकुल की गैयों और गोप गोपियों की सुध बुध छीन लेता है, वही नटवर कन्हैया, द्वापर में योगिराज श्रीकृष्ण बन कुरुक्षेत्र में अर्जुन को गीता के रूप में अनासक्त कर्म का अमर संदेश देता है तो त्रेता युग में वही मर्यादा पुरुषोत्तम बन सबके मन मंदिर में सदा के लिए प्रतिष्ठित हो जाता है।

इस दुनिया में सौदागर भी हैं और कारीगर भी। कुछ सौदागर सच्चाई से सौदा बेचते हैं, और अपनी आजीविका चलाते हैं तो कुछ सच्चाई का सौदा करने के लिए डेरे की आड़ में डाका डालकर इंसानियत को शर्मसार करते हैं। हमने सच्चे सौदागरों को अपनी पोटली में हींग और सूखे मेवे लाते देखा है। जिनमें कोई कल का काबुलीवाला है और कोई आज का बेचारा फेरी वाला, जो दिन भर की मेहनत के बाद भी बड़ी मुश्किल से अपना और अपने बच्चों का पेट पाल पाता है।।

कुछ पेशे पुश्तैनी होते हैं। बढ़ई, जुलाहा, सुनार, सुतार, ठठेरा, धोबी, हलवाई और रंगरेज। आज की भाषा में कहें तो टेक्नीशियन, इलेक्ट्रीशियन और प्लंबर। जिनके बिना हमारा पत्ता भी नहीं हिलता। शादियों के मौसम में हम भी कभी हलवाई और धर्मशाला तलाशा करते थे। आज सब कुछ मैरिज गार्डन और कैटरर के जिम्मे। इसे कहते हैं सच्चा सौदा।

अच्छे कारीगर की तलाश किसे नहीं ! अर्जुन युद्ध कर, शस्त्र उठा, कुरुक्षेत्र के यही श्रीकृष्ण जब जरासंध के पागलपन और हिंसा से मथुरावासियों को बचाने के लिए रणछोड़ बनते हैं, तो समुद्र में सुंदर द्वारिका के निर्माण के लिए वे भी वास्तु के देवता विश्वकर्मा का आव्हान करते हैं। जिसका काम उसी को साजे।।

अच्छे कारीगर बड़ी मुश्किल से मिलते हैं। होते हैं कुछ मूढ मति, जिन्हें कला और कलाकार की कद्र नहीं होती। सुनते हैं शाहजहां ने उस कारीगर के हाथ कटवा दिए थे, जिसने ताजमहल बनवाया था। जिस मां ने तुम्हें जन्म दिया, तुम उसके साथ भी शायद यही सलूक करते। तुमने उस कारीगर के हाथ नहीं काटे, मुगल सल्तनत का ही सफाया कर दिया। इतिहास ऐसे लोगों को कभी माफ नहीं करता।

जो अन्नपूर्णा घर का भोजन बनाती है, हम उसके हाथ चूमते हैं। दामू अण्णा, रवि अल्पाहार और लाल बाल्टी वाले रानडे की कचोरी बड़े चाव से खाते हैं, क्योंकि उनके कारीगरों के हाथ में स्वाद है। नागौरी की शिकंजी कभी घर पर बनाकर देखें।।

अब जरा उस कारीगर के बारे में सोचें, जिसने यह दुनिया बनाई। हम आपको बनाया। आज की परिस्थिति में भी दोष दें, या तारीफ करें। बस नतमस्तक हो इतना ही कह सकते हैं ;

अजब तेरी कारीगरी रे करतार

समझ ना आए, माया तेरी

बदले रंग हज़ार

अरे वाह रे पालनहार !

अजब तेरी कारीगरी रे करतार…