हिन्दी साहित्य – कविता ☆ “मेघदूतम्” श्लोकशः हिन्दी पद्यानुवाद # मेघदूत…. उत्तर मेघः ॥२.३१॥ ☆ प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’

महाकवि कालीदास कृत मेघदूतम का श्लोकशः हिन्दी पद्यानुवाद : द्वारा प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’

☆ “मेघदूतम्” श्लोकशः हिन्दी पद्यानुवाद # मेघदूत …. उत्तरमेघः ॥२.३१॥ ☆

 

आद्ये बद्धा विरहदिवसे या शिखा दाम हित्वा

शापस्यान्ते विगलितशुचा तां मयोद्वेष्टनीयाम

स्पर्शक्लिष्टाम अयमितनखेनासकृत्सारयन्तीं

गण्डाभोगात कठिनविषमाम एकवेणीं करेण॥२.३१॥

विरह के दिवस बंधी निर्माल्य वेणी

मिलन दिन विगत शोक मुझसे खुले जो

हटाते बढे नख भरे हाथ से क्लिष्ट

उलझी अलक गाल से प्रियतमा को

© प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’   

A १, विद्युत मण्डल कालोनी, रामपुर, जबलपुर. म.प्र. भारत पिन ४८२००८

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ सुजित साहित्य # 72 – पडवी…! ☆ श्री सुजित कदम

श्री सुजित कदम

☆ साप्ताहिक स्तंभ – सुजित साहित्य #72 ☆ 

☆ पडवी…! ☆ 

हल्ली शहरात आल्या पासून

गावाकडंची खूप आठवण येऊ

लागलीय..

गावाकडची माती,गावाकडची माणसं

गावाकडचं घर अन्

घरा बाहेरची पडवी

घराबाहेरची पडवी म्हणजे

गावाकडचा स्मार्टफोनच…!

गावातल्या सर्व थोरा मोठ्यांची

हक्काची जागा म्हणजे

घराबाहेरची पडवीच…!

जगातल्या प्रत्येक गोष्टीवर इथे

चर्चासत्र रंगतं

आणि कोणत्याही प्रश्नावर इथे

हमखास उत्तर मिळतं

दिवसभर शेतात राबल्यावर

पडवीत बसायची गंमतच

काही और असते..

अन् माणसां माणसांमध्ये इथे

आपुलकी हीच खासियत असते

पडवीतल्या गोणपाटावर अंग

टाकलं की..,

आपण कधी झोपेच्या

आधीन होतो हे कळत सुध्दा नाही

पण शहरात आल्या पासून ,

ह्या कापसाच्या गादीवर

क्षण भर ही गाढ झोप लागत नाही…!

घराबाहेरचं सारं जग एकाएकी

अनोळखी वाटू लागलंय….

अन् ह्या चार भितींच्या आत

आज.. डोळ्यांमधलं आभाळं देखील

नकळतपणे भरून आलंय

कधी कधी वाटतं

ह्या शहरातल्या घरांना ही

गॅलरी ऐवजी पडवी असती तर

आज प्रत्येक जण

स्मार्टफोन मधे डोकं

खुपसून बसण्यापेक्षा

पडवीत येऊन बसला असता…

आणि खरंच..

गावाकडच्या घरासारखा

ह्या शहरातल्या घरानांही

मातीचा गंध सुटला असता….!

 

© सुजित कदम

पुणे, महाराष्ट्र

मो.७२७६२८२६२६

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – कवितेचा उत्सव ☆ प्रिय सखी…. ☆ सौ. राही पंढरीनाथ लिमये

सौ. राही पंढरीनाथ लिमये

 ☆ कवितेचा उत्सव ☆ प्रिय सखी…. ☆ सौ. राही पंढरीनाथ लिमये ☆ 

“प्रिय सखी “

सांजवेळी बसले होते संचित

ती समोर आली अवचित.

सखी ला कसला विचार सतावतोय?

जगण्याचा अर्थ कुठे उमगतोय?

तो आजपर्यंत कोणाला उमगला?

व्यर्थ जोजार देऊ नको जीवाला.

परमेशाच्या हाती हिशोब जगण्याचा

आपण कठपुतली बाहुल्या संचिताच्या.

अश्रू पूस सावर स्वतःला

मी नेहमीच आहे सोबतीला.

तिने डोक्यावरून हात फिरवला

मनात भावनांचा कल्लोळ दाटला.

उचलली लेखणी भावनाना वाट दिली

झरझर कागदावर शब्दकला रेखाटली.

माझी सखी जगणं फुलवते

माझी सुंदर कविता मग सजते.

सौ. राही पंढरीनाथ लिमये

मो  नं 9860499623

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/म्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ पवित्र पैसा….भाग 2 ☆ श्री शामसुंदर महादेवराव धोपटे

श्री शामसुंदर महादेवराव धोपटे

☆ जीवनरंग ☆ जागतिक महिला दिना निमित्त – पवित्र पैसा….भाग 2 ☆ श्री शामसुंदर महादेवराव धोपटे ☆

आज महाविद्यालय पोहचताच मी रमेश शिपायाला बोलावून घेतले आणि ताराचंद ची माहिती घेणे सुरू केले. चौकीदार माणूस पाच मुलींचा शैक्षणिक खर्च करतो हे माझ्या अनुभवाला पटत नव्हते. त्याचा पगार किती असेल रे… मी शिपायाला विचारले… सर खूप झाले पाच हजार रुपये. अरे मग हा खर्च त्याचा मालक पाठवितो काय? कोण तो कोल डेपो वाला मालक….सर तो धड गणपतीची वर्गणी देत नाही….. तो काय पाठवितो सर.. अरे मग कोण पाठवितो रे पैसे. माझी खात्री आहे ते ताराचंद चे पैसे नक्कीच नाही… का जाणे सर पण पैसे दरवर्षी येते. तुम्ही याच वर्षी प्राचार्य झाले पण मागील चार वर्षांपासून पैसे नियमित ताराचंदच  देतो सर. आता माझे कुतूहल आणखी जागे झाले आणि सत्य शोधण्यासाठी मी बाहेर पडलो.

कोल डेपो समोर कार उभी करून मी एका ट्रक ड्रायव्हर ला विचारले, ताराचंद कहाँ मिलेगा? त्याने बोटानेच एका टीन पत्र्याच्या झोपडीकडे निर्देश केला. कोळशाची धूळ तुडवत मी त्या दिशेने निघालो.

झोपडी जवळ जाऊन ताराचंद जी अशी हाक देताच थोड्या वेळाने आत हालचाल सुरू झाली. बहुतेक रात्र पाळीमुळे तो झोपला असावा. टीनेचे दार उघडून ताराचंद आश्चर्याने माझ्याकडे पहातच राहिला….. सर आप यहाँ! क्या बात है सर? मुझे बुला लेते… त्याच्या बोलण्याची वाट न पाहता मी आत शिरलो आत एक लाकडी पलंग त्यावर कोळशाच्या धुळीने माखलेली गादी व एक ब्ल्यांकेट कोपऱ्यात एका लाकडाच्या पेटाऱ्यावर एक विजेरी त्यातच यफ एम ब्यांडचा रेडिओ, एक मजबूत लाठी,पाण्याचे मडके त्यावर मातीचे झाकण एक ग्लास. मला कुठे बसवावे हा त्याच्या समोर प्रश्न होता मीच पडलेले एक जुने वर्तमान पत्र पसरवून पलंगावर बसलो. ताराचंद ने बाहेर निघून चहा टपरी वाल्याला जोराने आवाज दिला.. गणपत दो स्पेशल कम शक्कर अद्रक डालकर जलदी भेजना. मी ही त्याला नाही म्हटले नाही. त्यानेच विषयाला हात घातला….. सर बात क्या है? क्या पैसे कम थे? रमेश को भेज देना था.आपने क्यो तकलीफ की सर? त्याला माझे येणे आवडले नव्हते हे मात्र खरे होते. तेव्हड्यात गणपत चहा घेऊन आला. दोन घुट चहा पिऊन मीच सुरवात केली. ताराचंद जी आप जो पाँच गरीब लाडकियों का खर्चा करते हो ये पैसे कौन भेजता है? मुझे जानकारी होना चाहिए.  सर ये मईच करता हुं जी खर्चा…….थोडा वेळ शांततेत गेल्यावर मी त्याला विस्वासात घेत. तले आप अच्छा काम कर रहे हो, पर मुझे विस्वास है,आप किसिके पैसे लाकर दे रहे हो. औंर आप नहीं बताओगे तो मैं पैसे वापस कर दूँगा. माझी मात्रा बरोबर लागू पडली. ताराचंद चरकला, सर एैसा मत करना. पैसे मेरे नही है ये सही हैं. पर किसके है मै बता नहीं सकता, मुझे कसम डाली है सर………. और सुनेंगे तो आप पैसे लेंगे नहीं………. त्याच्या खांद्यावर हात ठेऊन मी त्याला विस्वास दिला… तू बता मै पैसे लूंगा,पर सत्य बता……….

थोडा वेळ शांततेत गेला आणि ताराचंद ने जे सागितले ते ऐकून मी हादरलो. तो म्हणाला सर ये पैसे रत्ना नामकी वेश्या भेजती है…….

मी तडक बाहेर आलो व निघालो.

क्रमशः……

© श्री शामसुंदर महादेवराव धोपटे

चंद्रपूर,  मो. 9822363911

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – विविधा ☆ झाडोरा ☆ सौ. दीपा नारायण पुजारी

सौ. दीपा नारायण पुजारी

 ☆ विविधा ☆ झाडोरा ☆ सौ. दीपा नारायण पुजारी ☆ 

आजची सकाळ नेहमीप्रमाणे खूप प्रसन्न होती. सोनेरी किरणांनी गुलमोहोर( तांबट) आणि शिरिषांच्या(जांभ्या आणि किऱ्या) दोन्ही झाडांना हलकेच कुरवाळले. तशी उंच फांद्यांवरील पोपटकंची पाने हसून उघडली. काल सुर्यास्तानंतर ती निद्राधीन झाली होती. त्यांच्या हसण्याची खसखस खालच्या फांद्यांवरील पानांनी ऐकली आणि तीही झोपाळू डोळे किलकिले करून बघू लागली. अजून रविकिरणे त्यांच्या पर्यंत पोहोचली नव्हती ना! उन्हं वर आली तरी डोक्यावरून चादर ओढून झोपणाऱ्या नाठाळ मुलांप्रमाणे त्यांनी आपले डोळे बंद केले.?? तरीही एक गोडसे स्मित पानापानांवर रेंगाळलेच. पलीकडील गल्लीतल्या आंब्याच्या झाडानेही आपली पाने किंचित हलवून दव शिंपडले आणि जागे होण्याची खटाटोप करु लागले.

जांभ्या आणि किऱ्या समोरासमोरच तर रहात होते. जांभ्याने त्याच्या लगतच्या घराचा टेरेस थोडा झाकूनच टाकला होता. त्या घराची मालकीण थोडी नाराज होती.हं….. जांभ्याच्या सावलीत तिच्या  छोट्या कुंड्यांमधील झाडे पुरेशी वाढत नसत ना!? पण जांभ्या काही ऐकत नसे.तो फांद्या विस्तारुन, हलवून तिच्या गुलांबांबरोबर गप्पा मारे, शेवंतीला गुदगुल्या करे आणि मधुमालतीला निवांत आपल्या

कडेखांद्यावर चढू देई. जांभ्या हळूहळू जागा होऊ लागला आणि फांद्या हलवून थोडी थोडी सूर्यकिरणे या सवंगड्यांना देऊ लागला.

किऱ्याचा पानपिसारा सगळीकडे छान पसरला होता. जांभ्या सारखी त्याच्याजवळ कोणती लतिका फुले वा फळंबाळं नव्हती. तोही तसा प्रेमळच होता. परंतु बिच्चारा! किऱ्या जवळच्या घरातील एक १७-१८ वर्षांची नवयौवना रोज बाल्कनीत येई. गुलमोहोर (तांबट)आणि शिरीष (जांभ्या आणि किऱ्या) यांच्या कडं प्रेमानं बघे.गालातच हसे. आज अचानक किऱ्याची फुलांनी बहरलेली एक फांदी तिच्या बाल्कनीत घुसली होती.किऱ्याला तिचेही गाल आरक्त झाल्यासारखे वाटले. फांदीला प्रेमानं कुरवाळून तिनं एक गिरकी मारली.

किऱ्या रोजच त्याच्यापासून काही फूटांवर असलेल्या तांबटा बरोबर गप्पा मारे. त्याच्या मोरपंखी पिसाऱ्याबरोबर खेळे. हं..  पण आता ग्रीष्म ऋतू सुरू झाला होता. त्याचा मोरपिसारा केंव्हाच गळून पडला होता. केवळ काड्यांचा किरीट. प्रकाशसंश्लेषण नाही. तांबट्याची चूल पेटत नसे ग्रीष्मात. नुसत्या साठवलेल्या अन्नावर तो पोट भरत असे. तसंही पर्णसंभार नसल्याने त्याला ऊर्जाही कमीच लागे.परंतु आत कुठेतरी काहीतरी धडपड चालू असावी बहुधा! ? तांबटाच्या एकाच फांदीला लालचुटुक फूल उमलले. जांभ्या आणि किऱ्या मान तिरकी करून त्याच्याकडं बघत राहिले.किऱ्यानं पानं हलवून दवबिंदूंचं अत्तर वाऱ्याबरोबर फवारलं. एक पिवळी पाकळी लाजत लाजत खाली झुकली आणि तिनं किऱ्याचं अत्तर आवडल्याचं सांगितलं. जांभ्या तांबटापासून थोडा लांब होता. काय बरं करावं? हो!हो!! त्यानं फांद्या हलवून शीतल हवेची झुळूक पाठवली. तांबट मनोमन हरखला आणि बघताबघता नावाप्रमाणेच तामस पिसाऱ्यानं फुलून गेला. काही दिवसातच त्याला पोपटी नाजूक पानंही फुटली. आपल्या छोट्या पर्णतलांच्या टाळ्या वाजवून. तो आनंद व्यक्त करु लागला. बघता बघता हिरव्या चपट्या शेंगांनी तो तरारला. गर्भार स्त्री सारखा जडावला. डोहाळे जेवणाच्या वेळी दिसणाऱ्या मातेसमान सजला. लाल, केशरी, पिवळ्या फुलांचे मोहोर; नाजूक मोरपिसांसारख्या पानांचे नृत्य!! जांभ्या आणि किऱ्या त्याच्याकडं बघतच रहात.

तिन्ही झाडांवर अनेक पक्षी विसाव्याला येत. अगदी पहाटे पहाटे दयाल शीळ घालून सगळ्यांसाठी भूपाळी म्हणे. कावळा, चिमण्या,मैना हळूहळू हजेरी लावत. बुलबूलाच्या जोडीनं बांधलेल्या घरट्यातून त्यांची पिल्लं चोची बाहेर काढून डोकावत. राघूंचा थवा विठू विठू चे भजन करे. थोडासा लांब असलेला, आता मोहरलेला अंबाही कोकीळकूजनात सामील होई. शेजारपाजारच्या खिडक्यांमधून, बाल्कनीतून छोटुले चेहरे डोकावत. त्यांच्या टाळ्या आणि हसरे चेहरे बघून तो झाडोरा कृतकृत्य होई.

पण…

पण….

…. पण हे काय? सूर्यदेव थोडेसे वर आले. माणसांची वर्दळ वाढली. ऑफिसला जाणारे टू व्हीलर वरुन पळू लागले. आणि झाडाखाली गर्दी जमू लागली. प्रथम खूष होत किऱ्यानं फांद्या हलवून गार वाऱ्याची झुळूक सोडली. सावली जास्त दाट केली. वाराही लकेर देत शीतलता पसरवू लागला. पण मग करवत, कुऱ्हाड, फावडी दिसू लागली.. भले मोठे जेसीबी आ वासून पुढं सरसावले. तसा किऱ्याच्या काळजाचा ठोका चुकला. जांभ्याही भेदरलेला दिसत होता. तांबट तर भितीनं कापायलाच लागला. खाली माणसांची वर्दळ वाढली. आवाज चढले. जेसीबी चा स्टार्टर दाबला गेला आणि तांबटाच्या पायाखालची ज मी न हादरली. भूकंप झाल्याप्रमाणे सगळेच थरथरु लागले. जेसीबी नं चांगलंच सात-आठ फूट खणून काढले आणि….. आणि तांबट मुळासकट आडवा झाला..करवती, कुऱ्हाडीनं तांबटाच्या फांद्या तोडण्यात आल्या. खोडाचे मध्ये कापून तीन चार तुकडे केले गेले. तांबटाचे आक्रंदन जांभ्या आणि किऱ्या पर्यंत पोहोचत होते. पण त्यांची भाषा माणसांना कळत नव्हती.

फुललेल्या तांबटाची एक फांदी हातात धरून ती नवयुवती बाल्कनीत ऊभी होती. दोन्ही डोळ्यातून पाणी पाझरत होते.. तिचा मूक साथी पिसारा मिटून, जागीच जमीनदोस्त झाला होता.तांबटाचे रस्ताभर विखुरलेले अवयव गोळा करून टेंपो धूर ओकत निघून गेला…..

…… रस्ता मात्र लाल, पिवळ्या, केशरी गालिच्यानं आणि पोपटी पिसांनी मखमली झाला.

© सौ. दीपा नारायण पुजारी

इचलकरंजी

मो.नं. ९६६५६६९१४८

Email:  deepapujari@gmail.com

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – मनमंजुषेतून ☆ सत्वगुण लक्षण – भाग-2 ☆ सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

 

 

 

 

☆ मनमंजुषेतून ☆ सत्वगुण लक्षण – भाग-2 ☆ सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆

आज काळ इतका बदलला आहे की, समर्थांच्या काळानुरूप त्यांना अपेक्षित असणाऱ्या सत्वगुणांच्या कसोट्या आता तंतोतंत वापरता येणं शक्य नाही,  असंच म्हणावं लागेल.  समाजमनाची धारणा, माणसाची जीवन-पध्दती, जीवनमूल्ये, आयुष्याकडे बघण्याची आणि विचारांची दिशा — सगळंच खूप बदललं आहे. त्यामुळे समर्थांच्या काळानुरूप तेव्हा अपेक्षित असणाऱ्या  सत्वगुणांनुसार  प्रत्यक्ष आचरण करता येणे आता खरोखरच अवघड आहे असं  नाईलाजाने म्हणावे लागेल. पण तरीही “भक्ती निकट अंतरंगे”असा जो सत्वगुणाचा एक सर्वोत्तम निकष समर्थांनी सांगितला आहे, तो मात्र त्रिकालाबाधित असा आहे— काळ कितीही बदलला तरीही आचरणात आणण्यासारखा आहे. कारण ”अंतरंगाशी निकट असणारी भक्ती”ही परमेशाप्रती असावी, असा याचा शब्दशः अर्थ असला, तरी आजचा काळ लक्षात घेता,  याचा अभिप्रेत अर्थ मात्र आता नक्कीच अधिक व्यापक असायला हवा. पण म्हणजे कसा? तर तो असा असायला हवा असे मला वाटते. —-सत्वगुण अंगी बाळगण्याचा मुख्य हेतू मनात कमालीची भक्तिभावना निर्माण करणे — म्हणजे त्यासाठी ध्यास घेणे –मग तो स्वतःतच वसणाऱ्या परमेशाची ओळख पटवून देणाऱ्या कुठल्याही गोष्टीचा ध्यास असू शकतो—- उत्तम विचारांचा- उत्तम आचारांचा ध्यास — उत्तम ते शिकण्याचा ध्यास — इतरांशी वागतांना,  त्यांच्या जातीधर्मानुसार, त्यांच्या कामानुसार, त्यांच्या शारीरिक,  बौद्धिक किंवा आर्थिक क्षमतेनुसार भेदभाव न करता, सगळ्यांशी सारख्याच सौहार्दाने, प्रेमाने, आपलेपणाने वागण्याचा ध्यास — इतरांना निरपेक्ष वृत्तीने जमेल तितकी मदत करत रहाण्याचा ध्यास … इथे मी नुकतंच वाचलेलं एक छान वाक्य मला आठवतंय, जे आजच्या व्यावहारिक जगाशी नातं सांगणारं, त्याच भाषेतलं असलं, तरी समर्थांच्या उपदेशाच्याच थेट जवळ जाणारं आहे —–”वाणी,  वागणूक आणि विचार हे आपल्या स्वतःच्या कंपनीचे उत्पादन आहे— आपण जितका उच्च दर्जा राखाल तेवढी उच्च किंमत मिळेल.” वाहवा. —-. आज वैयक्तिक आणि सामाजिक पातळीवर,  माणसाला  क्षणोक्षणी अस्थिरतेच्या, अनिश्चिततेच्या स्वैर झोक्यावर, हतबल होऊन बसायला भाग पाडणाऱ्या अनिर्बंध परिस्थितीत, कितीही विपरीत परिस्थिती ओढवली तरी श्रध्येय देवतेवरचा आणि मुख्यतः स्वतःवरचा विश्वास ढळू न देता, मन शांत व स्थिरच कसे राहील यासाठी आवर्जून आणि अभ्यासपूर्ण प्रयत्न करण्याचाही ध्यासच घेणे गरजेचे झालेले आहे.

“देव आहे‘– आणि माझ्यातही नक्कीच ईश्वरी अंश आहे” अशी जाणीव मनापासून व्हावी, असे अनेक प्रसंग प्रत्येकाच्या आयुष्यात घडत असतात. पण प्रत्येकजण हे सत्य जाणवण्याइतका सजग नसतो. मग तसे सतत सजग रहाण्याचा ध्यास घेणे, हाही महत्वाचा सत्वगुणच — ज्याला काळाचे बंधन नाही. मग, “माझ्यात जसा ईश्वरी अंश आहे, तसाच तो इतर प्रत्येक सजीवातही नक्कीच असणार“ हे मान्य करता येणे अवघड मुळीच नाही आणि तसे एकदा खात्रीपूर्वक मान्य केले,  की मग समर्थांना अपेक्षित असणारा सत्वगुण उच्च कोटीवर पोहोचायला कितीसा वेळ लागणार?

“देवा– सोडव रे बाबा आता लवकर” असं हताशपणे म्हणतांना आपण अनेकांना ऐकतो. पण “सोडव” म्हणजे “मरण दे”हा एकच अर्थ त्यात अभिप्रेत असतो का? तर अजिबातच नाही. “सोडव”म्हणजे ‘आयुष्यातल्या कटकटींपासून, समस्यांपासून, मनाचा गुंतवळ करून टाकणाऱ्या परिस्थितीपासून तू सोडव‘ अशी खरंतर ती भीक मागितलेली असते. पण देवाकडे अशी भीक मागण्याची माणसाला गरजच नाही, असेच समर्थांचे ठाम म्हणणे असावे, असे दासबोध वाचतांना प्रकर्षाने जाणवते. कारण आत्मरक्षणासाठी सतत सज्ज असलेल्या सशक्त सत्वगुणांना आवर्जून, प्रयत्नपूर्वक, जाणीवपूर्वक, आणि मनापासून पाचारण केले, त्यांना मनापासून आपले मानले, तर देव स्वतः वेगवेगळ्या रूपात माणसाला भेटायला येईल– फक्त  ‘तो मला ओळखता यायलाच हवा” असा ध्यास मात्र मनात बाळगला पाहिजे. मग जगण्याचा कुठलाही मार्ग, अगदी नाईलाज म्हणून जरी निवडावा लागला तरीही, त्या मार्गावर परमशक्तीवरच्या विश्वासाच्या, श्रद्धेच्या आणि भक्तीच्या पायघड्या घालून, त्यावर फक्त सत्वगुणांचीच फुले उधळत जाण्याचा निश्चय केला, की मग कुठल्याही मार्गाने गेले तरी अंती तो जगन्नियंता, परमेशाचे आपल्यासाठी श्रध्येय असणारे स्वरूप घेऊन, आपल्या रक्षणासाठी, आणि त्याही पुढे जाऊन, मानवजन्माचे अंतिम उद्दिष्ट साध्य करून देण्यासाठी सज्ज असणारच.

——— सध्याच्या परिस्थितीला अनुरूप असा हाच बोध समर्थांनाही अपेक्षित असावा असे मनापासून म्हणावेसे वाटते.

{ समाप्त }

© सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

९८२२८४६७६२.

≈ ब्लॉग संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ डॉ. मुक्ता का संवेदनात्मक साहित्य # 89 ☆ कानून, शिक्षा और संस्कार ☆ डॉ. मुक्ता

डॉ.  मुक्ता

(डा. मुक्ता जी हरियाणा साहित्य अकादमी की पूर्व निदेशक एवं  माननीय राष्ट्रपति द्वारा सम्मानित/पुरस्कृत हैं।  साप्ताहिक स्तम्भ  “डॉ. मुक्ता का संवेदनात्मक  साहित्य” के माध्यम से  हम  आपको प्रत्येक शुक्रवार डॉ मुक्ता जी की उत्कृष्ट रचनाओं से रूबरू कराने का प्रयास करते हैं। आज प्रस्तुत है डॉ मुक्ता जी का  एक अत्यंत विचारणीय आलेख कानून, शिक्षा, संस्कार। यह डॉ मुक्ता जी के जीवन के प्रति गंभीर चिंतन का दस्तावेज है। डॉ मुक्ता जी की  लेखनी को  इस गंभीर चिंतन से परिपूर्ण आलेख के लिए सादर नमन।  कृपया इसे गंभीरता से आत्मसात करें। ) 

☆ साप्ताहिक स्तम्भ – डॉ. मुक्ता का संवेदनात्मक साहित्य  # 89 ☆

☆ कानून, शिक्षा और संस्कार ☆

कानून, शिक्षा व संस्कार/ समाज से नदारद हो चुके हैं सब/ जी हां! यही है आज का सत्य। बेरोज़गारी, नशाखोरी, भ्रूण-हत्या के कारण लिंगानुपात में बढ़ रही असमानता; संबंधों की गरिमा का विलुप्त होना; गुरु-शिष्य के पावन संबंधों पर कालिख़ पुतना; राजनीतिक आक़ाओं का अपराधियों पर वरदहस्त होना… हैवानियत के हादसों में इज़ाफा करता है। औरत को मात्र वस्तु समझ कर उसका उपभोग करना…पुरुष मानसिकता पर कलंक है, क्योंकि ऐसी स्थिति में वह मां, बहन, बेटी, पत्नी आदि के रिश्तों को नकार उन्हें मात्र सेक्स ऑब्जेक्ट स्वीकारता है।

शिक्षा मानव के व्यक्तित्व का विकास करती है और किताबी शिक्षा हमें रोज़गार प्राप्त करने के योग्य बनाती है; परंतु संस्कृति हमें सुसंस्कृत करती है; अंतर्मन में दिव्य गुणों को विकसित व संचरित करती है; जीने की राह दिखाती है; हमारा मनोबल बढ़ाती है। परंतु प्रश्न उठता है– आज की शिक्षा-प्रणाली के बारे में….क्या वह आज की पीढ़ी को यथार्थ रूप से शिक्षित कर पा रही है? क्या बच्चे ‘हैलो-हाय’ व ‘जीन्स- कल्चर’ की संस्कृति से विमुख होकर भारतीय संस्कृति को अपना रहे हैं? क्या वे गुरु-शिष्य परंपरा व बुज़ुर्गों को यथोचित मान-सम्मान देना सीख पा रहे हैं? क्या उन्हें अपने धर्म में आस्था है? क्या वे सत्यम्, शिवम्, सुंदरम् की अवधारणा व निष्काम कर्म की अहमियत से वाक़िफ़ हैं? क्या वे प्रेम, अहिंसा व अतिथि देवो भव: की परंपरा को जीवन-मूल्यों के रूप में स्वीकार रहे हैं? क्या जीवन के प्रति उनकी सोच सकारात्मक है?

यदि आधुनिक युवाओं में उपरोक्त दैवीय गुण हैं, तो वे शिक्षित है, सुसंस्कृत हैं, अच्छे इंसान हैं…वरना वे शिक्षित होते हुए भी अनपढ़, ज़ाहिल, गंवार व असभ्य हैं और समाज के लिए कोढ़-सम घातक हैं। वास्तव में उनकी तुलना दीमक के साथ की जा सकती है, क्योंकि दोनों में व्यवहार-साम्य है… जैसे दीमक विशालकाय वृक्ष व इमारत की मज़बूत चूलों को हिला कर रख देती है; वैसे ही पथ-भ्रष्ट, नशे की गुलाम युवा-पीढ़ी परिवार व समाज रूपी इमारत को ध्वस्त कर देती है। इसी प्रकार ड्रग्स आदि नशीली दवाएं भी जोंक के समान उसके शरीर का सारा सत्व नष्ट कर उसे जर्जर-दशा तक पहुंचा रही हैं। परिणामत: उन युवाओं की मानसिक दशा इस क़दर विक्षिप्त हो जाती है कि वे स्वयं को किंकर्तव्यविमूढ़ स्थिति में पाते हैं तथा उचित निर्णय लेने में स्वयं को अक्षम पाते हैं।

संस्कारहीन युवा पीढ़ी समाज पर बोझ है; मानवता पर कलंक है; जो हंसते-खेलते, सुखी-समृद्ध परिवार की खुशियों को लील जाती है और उसे पतन की राह पर धकेल देती है। सो! उन्हें उचित राह पर लाने अर्थात् उनका सही मार्गदर्शन करने में हमारे वेद- शास्त्र, माता-पिता, शिक्षक व धर्मगुरु भी असमर्थ रहते हैं। उस स्थिति में उनके लिए कानून-व्यवस्था है; जिसके अंतर्गत उन्हें अच्छा नागरिक बनने को प्रेरित किया जाता है; अच्छे-बुरे, ग्राह्य-त्याज्य व उचित-अनुचित के भेद से अवगत कराया जाता है तथा कानून की पालना न करने पर दण्डित किया जाना उसकी अनिवार्य शर्त है। प्रत्येक व्यक्ति को अधिकारों के साथ-साथ कर्त्तव्य-बोध करवाया जाना आवश्यक है, ताकि समाज व देश में स्नेह- सौहार्द, शांति व सुव्यवस्था कायम रह सके।

मुझे यह स्वीकारने में तनिक भी संकोच नहीं कि ‘संस्कारों के बिना हमारी व्यवस्था पंगु है, मूल्यहीन है, निष्फल है, क्योंकि जब तक मानव में आस्था व विश्वास भाव जाग्रत नहीं होगा; वह तर्क-कुतर्क में उलझता रहेगा और उस पर किसी भी अच्छी बात का प्रभाव नहीं पड़ेगा। वैसे भी कानून अंधा है; साक्ष्यों पर आधारित है और उनके अभाव में अपराधियों को दंड मिल पाना असंभव है। इसी कारण अक्सर अपराधी दुष्कर्म जैसे जघन्य अपराध करने के पश्चात् भी छूट जाते हैं और स्वच्छंद रूप में विचरण करते रहते हैं… अगला ग़ुनाह करने की फ़िराक में और उसे अंजाम देने में वे तनिक भी संकोच नहीं करते। परिणामत: पीड़ित पक्ष के लोग न्याय से वंचित रह जाते हैं और उन्हें विषम परिस्थितियों का सामना करना पड़ता है। अपराधी बेखौफ़ घूमते रहते हैं और पीड़िता के माता-पिता ही नहीं; सगे-संबंधी भी मनोरोगी हो जाते हैं… डिप्रेशन के शिकार हो जाते हैं। अक्सर निर्दोष होते हुए भी उन पर दोषारोपण कर विभिन्न आपराधिक धाराओं के अंतर्गत जेल की सीखचों के पीछे धकेल दिया जाता है, जिसके अंतर्गत उन्हें अपने जीवन से हाथ धोना पड़ता है।

यह सब देख कर अपराधियों के हौसले बुलंद हो जाते हैं और वे अपराध-जगत् के शिरोमणि बनकर पूरे समाज में दबदबा कायम रखते हैं। आज मानव को आवश्यकता है…. सुसंस्कारों की, जीवन-मूल्यों के प्रति अटूट आस्था व विश्वास की, ताकि वे शिक्षा ग्रहण कर ‘सर्वहिताय’ के भाव से समाज व देश के सर्वांगीण विकास में योगदान प्रदान कर सकें… जहां समन्वय हो, सामंजस्य हो, समरसता हो और आमजन स्वतंत्रता-पूर्वक अपना जीवन बसर कर सकें। सो! उन पर कानून रूपी अंकुश लगाने की दरक़ार ही न हो। यदि फिर भी समाज में अव्यवस्था व्याप्त हो; विषमता व विसंगति हो और संवेदनशून्यता हावी हो, तो हमें भी सऊदी अरब देशों की भांति कठोर कानूनों को अपनाने की आवश्यकता रहेगी, ताकि अपराधी ग़ुनाह करने से पूर्व, उसके अंजाम के बारे में अनेक बार सोच-विचार करें

जब तक देश में कठोरतम कानून नहीं बनाया जाता, तब तक ‘भ्रूण-हत्या व बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ’ का नारा बेमानी अथवा मात्र जुमला बनकर रह जाएगा। ऐसे निर्मम, कठोर, हृदयहीन अपराधियों पर नकेल कसने के साथ उन्हें चौराहे पर फांसी के तख्ते पर लटका दिया जाना ही उसका सबसे उत्तम व सार्थक विकल्प है। वर्षों तक आयोग गठित कर, मुकदमों की सुनवाई व बहस में समय और पैसा नष्ट करना निष्प्रयोजन है। बहन-बेटियों पर कुदृष्टि रखने वालों से आतंकवादियों से भी अधिक सख्ती से निपटने का प्रावधान होना चाहिए।

हां! बच्चे हों या युवा– यदि वे अमानवीय कृत्यों में लिप्त पाये जाएं; तो उनके अभिभावकों के लिए भी सज़ा का प्रावधान होना चाहिए तथा महिलाओं को आत्म-निर्भर बनाने व महिला-सुरक्षा के निमित्त बजट की राशि में इज़ाफ़ा होना चाहिए, ताकि महिलाएं समाज में स्वयं को सुरक्षित अनुभव कर, स्वतंत्रता से विचरण कर सकें…खुली हवा में सांस ले सकें। इस संदर्भ में शराब के ठेकों को बंद करना, नशे के उत्पादों पर प्रतिबंध लगाना–सरकार के प्राथमिक दायित्व के रूप में स्वीकारा जाना चाहिए।

बेटियों में हुनर है। वे हर क्षेत्र में अपने कदम बढ़ा रही हैं और हर मुक़ाम पर सफलता अर्जित कर रही हैं। हमें उनकी प्रतिभा को कम नहीं आंकना चाहिए, बल्कि सुरक्षित वातावरण प्रदान करना चाहिए, ताकि उनकी प्रतिभा का विकास हो सके तथा वे निरंकुश होकर सुक़ून से जी सकें। यही होगी हमारी उन बेटियों के प्रति सच्ची श्रद्धांजलि… जो निर्भया के रूप में दरिंदगी की शिकार होकर; अपने प्राणों की आहुति दे चुकी हैं। आइए! हम भी इस पावन यज्ञ में यथासंभव समिधा डालें और सुंदर, स्वस्थ, सुरम्य व सभ्य समाज के विकास में योगदान दें; जहां संवेदनहीनता का लेशमात्र भी अस्तित्व न हो।

यह तो सर्वविदित तथ्य है कि संविधान में महिलाओं को समानाधिकार प्रदान किए गए हैं; परंतु वे कागज़ की फाइलों में बंद हैं। जैसे-जैसे सभ्यता का विकास हो रहा है, निर्भयाओं की संख्या बढ़ती जा रही है, क्योंकि अपराधियों के नये-नये संगठन अस्तित्व में आ रहे हैं। वे ग़िरोह में आते हैं; लूटपाट कर बर्बरता से दुष्कर्म कर, उन्हें बीच राह फेंक जाते हैं। सामान्य-जन उन दहशतगर्दों से डरते हैं, क्योंकि वे किसी के प्राण लेने में ज़रा भी संकोच नहीं करते। भले ही सरकार ने दुष्कर्म के अपराधियों के लिए फांसी की सज़ा का ऐलान किया है, परन्तु कितने लोगों को मिल पाती है, उनके दुष्कर्मों की सज़ा? प्रमाण आपके समक्ष है…निर्भया के केस की सवा सात वर्ष तक जिरह चलती रही। कभी माननीय राष्ट्रपति से सज़ा-मुआफ़ी की अपील; तो कभी बारी-बारी से क्यूरेटिव याचिका लगाना; अमुक मुकदमे का विभिन्न अदालतों में स्थानांतरण और फैसले की रात को अढ़ाई बजे तक साक्ष्य जुटाने का सिलसिला जारी रहने के पश्चात् अपराधियों को सज़ा-ए-मौत का फरमॉन एवं तत्पश्चात् उसकी अनुपालना… क्या कहेंगे इस सारी प्रक्रिया को आप… कानून का लचीलापन या अवमानना?

यह तो सर्वविदित है कि कोरे वादों व झूठे आश्वासनों से कुछ भी संभव नहीं हो सकेगा। यदि हम सब एकजुट होकर ऐसे परिवारों का सामाजिक बहिष्कार कर, उन्हें उनकी औलाद के भीतर का सत्य दिखाएं, तो शायद! उनकी अंतरात्मा जाग उठे और वे पुत्र-मोह त्याग कर उसे अपनी ज़िंदगी से बे-दखल कर दें। परंतु यदि ऐसे हादसे निरंतर घटित होते रहेंगे… तो लोग बेटियों की जन्म लेने से पहले ही इस आशंका से उनकी हत्या कर देंगे…कहीं भविष्य में ऐसे वहशी दरिंदे उन मासूमों को अपनी हवस का शिकार बनाने के पश्चात् निर्दयता से उन्हें मौत के घाट न उतार दें और स्वयं बेखौफ़ घूमते रहें।

वैसे भी आजकल दुष्कर्मियों की संख्या में बेतहाशा इज़ाफ़ा हो रहा है। देश के कोने-कोने में कितनी निर्भया दरिंदगी की शिकार हो चुकी हैं और कितनी निर्भया अपनी तक़दीर पर जीवन भर आंसू बहाने को विवश हैं, बाध्य हैं। यह बताते हुए मस्तक लज्जा-नत जाता है और वाणी मूक हो जाती है कि हर दिन असंख्य मासूम अधखिली कलियों को विकसित होने से पहले ही रौंद कर, उनकी हत्या कर दी जाती है। हमारा देश ही नहीं, पूरा विश्व किस पायदान पर खड़ा है… यह सब बखान करने की शब्दों में सामर्थ्य कहाँ?

© डा. मुक्ता

माननीय राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत, पूर्व निदेशक, हरियाणा साहित्य अकादमी

#239,सेक्टर-45, गुरुग्राम-122003 ईमेल: drmukta51@gmail.com, मो• न•…8588801878

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – लघुकथा ☆ धारावाहिक लघुकथाएं – शादी-ब्याह – [1] नासमझ [2] ऊपरी कमाई ☆ डॉ. कुंवर प्रेमिल

डॉ कुंवर प्रेमिल

(संस्कारधानी जबलपुर के वरिष्ठतम साहित्यकार डॉ कुंवर प्रेमिल जी को  विगत 50 वर्षों  से लघुकथा, कहानी, व्यंग्य में सतत लेखन का अनुभव हैं। अब तक 350 से अधिक लघुकथाएं रचित एवं ग्यारह  पुस्तकें प्रकाशित। 2009 से प्रतिनिधि लघुकथाएं (वार्षिक) का सम्पादन एवं ककुभ पत्रिका का प्रकाशन और सम्पादन।  आपकी लघुकथा ‘पूर्वाभ्यास’ को उत्तर महाराष्ट्र विश्वविद्यालय, जलगांव के द्वितीय वर्ष स्नातक पाठ्यक्रम सत्र 2019-20 में शामिल किया गया है। वरिष्ठतम  साहित्यकारों  की पीढ़ी ने  उम्र के इस पड़ाव पर आने तक जीवन की कई  सामाजिक समस्याओं से स्वयं की पीढ़ी  एवं आने वाली पीढ़ियों को बचाकर वर्तमान तक का लम्बा सफर तय किया है,जो कदाचित उनकी रचनाओं में झलकता है। हम लोग इस पीढ़ी का आशीर्वाद पाकर कृतज्ञ हैं। 
आपने लघु कथा को लेकर एक प्रयोग किया है।  एक विषय पर अनेक लघुकथाएं  लिखकर। इस श्रृंखला में आज से शादी-ब्याह विषय पर हम  प्रतिदिन  आपकी दो लघुकथाएं धारावाहिक स्वरुप में प्रस्तुत कर रहे हैं। आज प्रस्तुत है आपकी दो लघुकथाएं  “नासमझ “एवं “ऊपरी कमाई”।  हमें पूर्ण आशा है कि आपको यह प्रयोग अवश्य पसंद आएगा। )

☆ धारावाहिक लघुकथाएं – शादी-ब्याह – [1] नासमझ [2] ऊपरी कमाई ☆

[1]

नासमझ

‘नहीं माँ, मैं लिव इन में रह लूँगी पर ब्याह नहीं करुँगी.’

‘क्या कह रही रही है बेटी तू?’

‘पति की गुलामी, बच्चों की गुलामी, घर गृहस्थी की सेवा संभाल करते-करते आज की औरत तंगहाल है माँ, उसका स्व कुछ नहीं रह गया है.’

आजाद ख्याल बच्ची को नासमझ  कहने के सिवाय उसके पास शेष कुछ रह नहीं गया था.

 

[2]

ऊपरी कमाई

बिचौलिया कह रहा था ‘लड़के की तनख्वाह जरूर कम है पर ऊपरी आमदनी, बाबा रे बाबा , लड़की कार चढ़ेगी.’

‘ऊपरी कमाई ऊपर के ऊपर उड़ जाएगी, साथ में मेरे जेवर भी बेच खाएगी. शराब जुआँ संग ले आएगी, लगे हाथ सौत भी खिची चलीआएगी, घर भी बेच खाएगी. बचेगा निल बटे सन्नाटा-टा-टा.’

लड़की मुँहमोड़ गयी.

 

© डॉ कुँवर प्रेमिल

एम आई जी -8, विजय नगर, जबलपुर – 482 002 मोबाइल 9301822782

संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – मनन चिंतन ☆ संजय दृष्टि – लघुकथा – गीलापन ☆ श्री संजय भारद्वाज

श्री संजय भारद्वाज 

(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।  हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक  पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को  संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं। )

? संजय दृष्टि – लघुकथा – गीलापन ?

‘उनके शरीर का खून गाढ़ा होगा। मुश्किल से थोड़ा बहुत बह पाएगा। फलत: जीवन बहुत कम दिनों का होगा। स्वेद, पसीना जैसे शब्दों से अपरिचित होंगे वे। देह में बमुश्किल दस प्रतिशत पानी होगा। चमड़ी खुरदरी होगी। चेहरे चिपके और पिचके होंगे। आँखें बटन जैसी और पथरीली होंगी। आँसू आएँगे ही नहीं।

उस समाज में सूखी नदियों की घाटियाँ संरक्षित स्थल होंगे। इन घाटियों के बारे में स्कूलों में पढ़ाया जाएगा ताकि भावी पीढ़ी अपने गौरवशाली अतीत और उन्नत सभ्यता के बारे में जान सके। अशेष बरसात, अवशेष हो जाएगी और ज़िंदा बची नदियों के ऊपर एकाध दशक में कभी-कभार ही बरसेगी। पेड़ का जीवाश्म मिलना शुभ माना जाएगा। ‘हरा’ शब्द की मीमांसा के लिए अनेक टीकाकार ग्रंथ रचेंगे। पानी से स्नान करना किंवदंती होगा। एक समय पृथ्वी पर जल ही जल था, को कपोलकल्पित कहकर अमान्य कर दिया जाएगा।

धनवान दिन में तीन बार एक-एक गिलास पानी पी सकेंगे। निर्धन को तीन दिन में एक बार पानी का एक गिलास मिलेगा। यह समाज रस शब्द से अपरिचित होगा। गला तर नहीं होगा, आकंठ कोई नहीं डूबेगा। डूबकर कभी कोई मृत्यु नहीं होगी।’

…पर हम हमेशा ऐसे नहीं थे। हमारे पूर्वजों की ये तस्वीरें देखो। सुनते हैं उनके समय में हर घर में दो बाल्टी पानी होता था।

..हाँ तभी तो उनकी आँखों में गीलापन दिखता है।

…ये सबसे ज्यादा पनीली आँखोंवाला कौन है?

…यही वह लेखक है जिसने हमारा आज का सच दो हजार साल पहले ही लिख दिया था।

…ओह ! स्कूल की घंटी बजी और 42वीं सदी के बच्चों की बातें रुक गईं।

समुद्र मंथन से अमृत निकला था। आज का अमृत, जल है। स्मरण रहे, जल है तो कल है।

©  संजय भारद्वाज

☆ अध्यक्ष– हिंदी आंदोलन परिवार  सदस्य– हिंदी अध्ययन मंडल, पुणे विश्वविद्यालय  संपादक– हम लोग  पूर्व सदस्य– महाराष्ट्र राज्य हिंदी साहित्य अकादमी ☆ ट्रस्टी- जाणीव, ए होम फॉर सीनियर सिटिजन्स 

संजयउवाच@डाटामेल.भारत

writersanjay@gmail.com

9890122603

≈ सम्पादक श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ किसलय की कलम से # 41 ☆ वृद्धावस्था आज भी बड़ी समस्या है ☆ डॉ विजय तिवारी ‘किसलय’

डॉ विजय तिवारी ‘किसलय’

(डॉ विजय तिवारी ‘ किसलय’ जी संस्कारधानी जबलपुर में साहित्य की बहुआयामी विधाओं में सृजनरत हैं । आपकी छंदबद्ध कवितायें, गजलें, नवगीत, छंदमुक्त कवितायें, क्षणिकाएँ, दोहे, कहानियाँ, लघुकथाएँ, समीक्षायें, आलेख, संस्कृति, कला, पर्यटन, इतिहास विषयक सृजन सामग्री यत्र-तत्र प्रकाशित/प्रसारित होती रहती है। आप साहित्य की लगभग सभी विधाओं के सशक्त हस्ताक्षर हैं। आपकी सर्वप्रिय विधा काव्य लेखन है। आप कई विशिष्ट पुरस्कारों /अलंकरणों से पुरस्कृत /अलंकृत हैं।  आप सर्वोत्कृट साहित्यकार ही नहीं अपितु निःस्वार्थ समाजसेवी भी हैं।आप प्रति शुक्रवार साहित्यिक स्तम्भ – किसलय की कलम से आत्मसात कर सकेंगे। आज प्रस्तुत है आपका  एक अत्यंत विचारणीय आलेख  “वृद्धावस्था आज भी बड़ी समस्या है”.)

☆ किसलय की कलम से # 41 ☆

☆ वृद्धावस्था आज भी बड़ी समस्या है ☆

 प्रायः यह देखा गया है कि हमारे समाज में वृद्धों की स्थिति अधिकांशतः दयनीय ही होती है, भले ही वे कितने ही समृद्ध एवं सभ्य क्यों न हों। उनकी संतानें उनके सभी दुख-सुख एवं उनकी समस्याओं का निराकरण नहीं कर पाते, मैं ये नहीं बताना चाहता कि इनके पीछे कौन-कौन से तथ्य हो सकते हैं। जिस वस्तु की उन्हें आवश्यकता होती है या उनका मन चाहता है, वे आसानी से प्राप्त नहीं कर पाते, तब उनके मन एवं मस्तिष्क में उस कमी के कारण चिंता के बीज अंकुरित होने लगते हैं। ये उनके के लिए घातक सिद्ध होते हैं। वैसे भी आधुनिक युग में वृद्ध अपनी जिंदगी से काफ़ी पहले ऊब जाते हैं। अधिकतर वृद्धों के चेहरों पर मुस्कराहट या चिकनाहट रह ही नहीं पाती। उनका गंभीर चेहरा उनके स्वयं की अनेक अनसुलझी समस्याओं का प्रतीक-सा बन जाता है। उनकी एकांतप्रियता दुखी हृदय की ही द्योतक होती है।

इस तरह की परिस्थितियाँ वृद्धावस्था में ही क्यों आती हैं? बचपन और जवानी के दिनों में क्यों नहीं आतीं ? इनके बहुत से कारणों को आसानी से समझा जा सकता है। बचपन में संतानें माता-पिता पर आश्रित रहती हैं। उनका पालन-पोषण, शिक्षा-दीक्षा एवं नौकरी-चाकरी तक माँ-बाप लगवा देते हैं। इतने लंबे समय तक बच्चों को किसी भी प्रकार की कमी नहीं होती। प्रत्येक चाही-अनचाही आवश्यकताओं की पूर्ति माता-पिता ही करते हैं। बच्चे जवानी की दहलीज़ पर पहुँचते-पहुँचते अपने पैरों पर खड़े हो जाते हैं और अपने परिवार का भी दायित्व निर्वहन करने में सक्षम हो जाते हैं। अपनी इच्छानुसार अनेक मदों में धन का व्यय करके अपनी अधिकांश आवश्यकताएँ पूरी करते रहते हैं।

इन्हीं परिस्थितियों एवं समय में वही परंपरागत वृद्धावस्था की समस्या अंकुरित होने लगती है। जब वृद्ध माता-पिता के खान-पान, उनकी उचित देख-रेख और उनके सहारे की अनिवार्य आवश्यकता होती है, इन परिस्थितियों में वे संतानें जिन्हें रात-रात भर जागकर और खुद ही इनके मूत्र भरे गीले कपड़ों में लेटे रहकर इन्हें सूखे बिस्तर में सुलाया। इनका पालन-पोषण और प्रत्येक इच्छाओं को पूरा करते हुए पढ़ाया-लिखाया फिर रोज़ी-रोटी से लगाया  उनका विवाह कराया, उनके हिस्से के सारे दुखों को खुद सहा और वह केवल इसलिए की वे खुश रहें और वृद्धावस्था में उनका सहारा बनें, परंतु आज की अधिकतर कृतघ्न संतानें अपने माता-पिता से नफ़रत करने लगती हैं। उनकी सेवा-सुश्रूषा से दूर भागने लगती हैं। उनकी छोटी-छोटी सी अनिवार्य आवश्यकताओं को भी पूरी करने में रुचि नहीं दिखातीं। ऐसी संतानों को क्या कहा जाए जो उनसे ही जन्म लेकर अपने फ़र्ज़ को निभाने में कोताही करते हैं। उनकी अंतिम घड़ियों में उनकी आत्मा को शांति नहीं पहुँचातीं।

आज ऐसी शिक्षा कि आवश्यकता है जिसमें माता-पिता के लिए भावनात्मक एवं कृतज्ञता की विषयवस्तु का समावेश हो। आवश्यकता है पाश्चात्य संस्कृति के उन पहलुओं से बचने की जिनकी नकल करके हम अपने माता-पिता की भी इज़्ज़त करना भूल जाएँ। वहीं दूसरी ओर समझाईस के रूप में यह भी आवश्यक है की वृद्ध माता-पिता को भी यह नहीं भूलना चाहिए कि संतान के परिपक्व होने के पश्चात उसे अपनी जिंदगी जीने का हक होता है और उसमें अनावश्यक हस्तक्षेप हानिकार ही होगा। अतः बात -बात पर, समय-असमय, अपनी संतानों को भला-बुरा अथवा अपने दबाव का प्रभाव न ही बताना श्रेयस्कर होगा, अन्यथा वृद्धों की यह परंपरागत समस्या निराकृत होने के बजाय भविष्य में और भी विकराल रूप धारण कर सकती है

(पाठकों से निवेदन है कि वे इस आलेख को संकेतात्मक स्वीकार करें, अपवाद तो हर जगह संभव हैं)

© डॉ विजय तिवारी ‘किसलय’

पता : ‘विसुलोक‘ 2429, मधुवन कालोनी, उखरी रोड, विवेकानंद वार्ड, जबलपुर – 482002 मध्यप्रदेश, भारत
संपर्क : 9425325353
ईमेल : vijaytiwari5@gmail.com

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares