मराठी साहित्य – इंद्रधनुष्य ☆ डालडा…भाग 2 ☆ संग्राहक – श्री सुनीत मुळे

?इंद्रधनुष्य? 

☆ डालडा…भाग 2 ☆ संग्राहक – श्री सुनीत मुळे ☆ 

( भारतात आल्यावर टाटा ऑईल मिल्स येथे कंपनीचे डायरेक्टर कपिलराम वकील यांचे मुख्य मदतनीस म्हणून ते नोकरी करू लागले.) इथून पुढे —–

डालड्याचा शोध एका मराठी माणसाने लावला होता.

पहिल्या महायुद्धाचा हा काळ होता. सैनिकांना  लोण्याची आवश्यकता असायची. पण ते सर्वाना पुरेसं मिळणं  शक्य नव्हतं. थिजवलेल्या तेलापासून लोण्याचा स्वस्त पर्याय म्हणून सैन्यात मार्गारीन वापरायला लागले. ते लोकप्रिय झाले व ते स्वस्त असल्यामुळे मागणी वाढत गेली.

पण भारतीय सैनिकांकडून मात्र या मार्गारीनपेक्षा तुपाची मागणी जास्त व्हायची.

याच काळात जगभरातील संशोधक साजूक तुपाला पर्याय शोधण्याच्या मागे लागले होते.  विशेषतः अमेरिका व जपान मध्ये गोडेतेलापासून तूप तयार करण्याचे प्रयत्न सुरू होते, पण त्यांना यश मिळत नव्हते. पण टाटा कंपनीमध्ये नारायणराव भागवत आणि कपिलराम या दोघांनी त्यात यश मिळवले.

पहिले नैसर्गिक तूप भारतात तयार झाले.

ही गोष्ट टाटा कंपनीचे वित्तीय सल्लागार असलेल्या पिटरसन या गोऱ्या अधिका-याला कळली. त्याने या कृतीची मागणी त्यांच्याकडे केली. पण भागवत आणि कपिलराम उत्तरले, ‘‘या क्षेत्रात आम्ही शोधकर्ते ठरलो आहोत, तर मग त्याचा फायदा आमच्या देशालाच झाला पाहिजे. आमच्या देशालाच त्याचे श्रेय मिळायला हवे ’’.

इंग्रजांच्या सत्तेचा काळ होता. आपण ज्यांच्यावर राज्य करतो ते भारतीय लोक आपली आज्ञा मानत नाहीत याचा राग त्या पिटरसनच्या मनात आला. त्याने थेट टाटांच्या या कंपनीची आर्थिक नाकेबंदी केली. टाटांना ही कंपनी बंद करावी लागली.

कपिलराम आणि नारायणराव दोघेही बेकार झाले. जवळपास सात वर्ष नारायणराव बेकार होते. अमेरिकेतील एक अतिशय चांगल्या पगाराची नोकरी त्यांना चालून आली होती.  पण ‘ वनस्पती तुपाच्या’ शोधाचे श्रेय आपल्या देशालाच द्यायचे ‘ या हट्टापायी त्यांनी ती नाकारली.

या  काळात त्यांच्या एका बहिणीने आपल्या शिक्षिकेच्या नोकरीतून त्यांच अख्खं कुटुंब संभाळलं.

अखेर सात वर्षानी कपिलराम यांनी गुजरातमध्ये सॉल्ट कंपनी सुरु केली व नारायणरावांना तिथे नोकरी मिळाली. या दोघांच्या जोडीने तिथेही रसायनशास्त्रात अनेक महत्त्वाचे शोध लावले. पुढे ही कपिलराम यांची कंपनी टाटांनी विकत घेतली आणि तिचं नांव ठेवलं—” टाटा केमिकल्स “ .

टाटा केमिकल्सची मुख्य जबाबदारी कपिलराम आणि नारायणराव यांच्याकडेच होती.

सर्व घडी नीट बसलेली असतानाच अचानक नारायणरावांना गुजरात सोडून परत यावं लागलं. त्याच्या वडिलांना पॅरालिसीसचा झटका आला होता. मुंबईत येऊन त्यांनी आपले मित्र अनंतराव पटवर्धन यांच्याबरोबर साबण आणि बाकीच्या कंपन्यांना लागणारी केमिकल्स बनवणारी ‘ अनार अँड कंपनी ’ सुरू केली.

याच काळात लिव्हर ब्रदर्सनी भारतात ‘ हिंदुस्तान वनस्पती मॅन्युफॕक्चरिंग ‘ नांवाची कंपनी स्थापन केली होती.

त्यांनी डाडा या डच कंपनीबरोबर करार केला आणि भारतात सेवर येथे वनस्पती तूप बनवणारी फॅक्टरी सुरु केली. हे वर्ष होतं १९३७. पुढे दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात त्यांना संपूर्ण जगभरात वनस्पती तूप पाठवण्याचे कॉन्ट्रॅक्ट मिळाले आणि तिथून वनस्पती तूप म्हणजे डालडा हा अगदी समानार्थी शब्द पडून गेला,

वनस्पती तुपाचा शोध प्रत्यक्षात नारायणराव भागवत यांनी लावला होता हे जगाबरोबरच आपणही विसरून गेलो,  हे आपले दुर्भाग्य होय. 

नारायणराव भागवतांच्या मुलींनीही त्यांच्या घरची उच्च शिक्षणाची परंपरा पुढे नेली. त्यांच्या दोन्ही मुली म्हणजे सुप्रसिद्ध लेखिका आणि समाजसेविका दुर्गा भागवत, आणि भारतातल्या पहिल्या डॉक्टरेट मिळवणाऱ्या कमलाबाई भागवत सोहनी. त्यांच्या रूपाने भागवत कुटुंबाचं नाव अजरामर राहिले आहे.

समाप्त

संदर्भ : विज्ञान विशारद, लेखिका – वसुमती धुरू – ग्रंथाली प्रकाशन.

संग्राहक : श्री सुनीत मुळे

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – पुस्तकांवर बोलू काही ☆ ‘एस्. आर्.’ … एक निस्पृह कामगार नेते –  सुश्री ललिता बापट ☆ परिचय – सुश्री संगीता कुलकर्णी

सुश्री संगीता कुलकर्णी

? पुस्तकावर बोलू काही ?

 ☆ ‘एस्. आर्.’ … एक निस्पृह कामगार नेते –  सुश्री ललिता बापट ☆ परिचय – सुश्री संगीता कुलकर्णी ☆ 

पुस्तकाचे नाव : एस. आर.

लेखिका : ललिता बापट

प्रकाशक : बी. मोहनराव चिटणीस

प्रकाशन वर्ष : १९८७.

एस.आर…. भारतीय कामगार चळवळीतील झुंजार नेतृत्व— एक निस्पृह कामगार नेते.

श्री.एस.आर कुलकर्णी यांचे हे चरित्र लेखन म्हणजे एक प्रकारे भारतीय गोदी आणि बंदर कामगारांच्या, इतकचं काय पण कामगार चळवळीच्या इतिहासातील एका अत्यंत महत्त्वाच्या कालखंडातील प्रेरणादायी प्रवास..

कामगार चळवळीला एस.आर. हे नेते लाभले तो आजवरचा महत्वपूर्ण कालखंड…अनेक वादळे, अनेक चढउतार घडामोडी यांनी भरलेला—

एस.आर. यांचे विलोभनीय व्यक्तिमत्व, त्यांचा पोलादी निर्धार यांचे एक उत्तुंग दर्शन हे पुस्तक वाचताना घडत जाते. त्याचप्रमाणे उदात्त, सुसंस्कारित, मानवतावादी व निर्भय नेतृत्वाच्या साहचर्याचा पुनःप्रत्यय देणारा, सहसंवेदना निर्माण करणारा व भारतीय कामगार चळवळीतील सुवर्ण काळाविषयीची अधिक ओढ, जिज्ञासा उत्पन्न करणारा अनुभव वाचकाला हे पुस्तक वाचताना येतो.

या पुस्तकात जन्म आणि बालपण ते राष्ट्रवादी एस.आर. असे अनेक टप्पे वाचावयास मिळतात. तसेच अनेक बोलकी छायाचित्रेही पहावयास मिळतात. या दीर्घ कालावधीत एस.आर. साहेबांनी कामगार हितासाठी केलेले आणि घडवून आणलेले करार, कामगारांना मिळवून दिलेली पगारवाढ आणि असे अनेक अभिमानाने उजळवून टाकणारे प्रसंग, घटना यांचा उल्लेख तर आहेच, आणि  त्यांच्या जीवनाला आणि त्यांच्या कामगारसेवेच्या व्रताला आकार देणा-या पी.डिमेलो यांच्या स्मृतीने भावविवश होणारे एस.आर कुलकर्णी– हेही इथे भेटतात.

“एकमेवाद्वितीय एस.आर” या लेखात तर १९७१ साली बांगलादेश मुक्तीयुद्धाचे दिवस होते. पाकिस्तानसाठी युद्धसाहित्य घेऊन आलेल्या पाच बोटींवरील शस्त्रास्त्रसाठा आणि भारत विरोधी रसद एस.आर च्या आदेशानुसार मुंबई बंदरात उतरवून घेऊन त्या बोटींवरील बांगलादेशीय खलाशांना, कर्मचा-यांनाही ताब्यात घेण्यात आले. त्याच दरम्यान दिवाळीचा सण ..एस आर यांनी बोटींवरील ताब्यात घेतलेल्या सर्व खलाशांना, कर्मचा-यांना ताजमहल हाॅटेलमध्ये स्वतःच्या खर्चाने जेवण दिले. यावरून त्यांची कामगारांसाठी जीव ओवाळून टाकण्याची वृत्ती लक्षात येते. तसेच आणखी एक गोष्ट इथे नमूद करावीशी वाटते ती म्हणजे, एस.आर. आणि पी. डिमेलो आणि त्यांचे आणखी काही जिवलग सहकारी यांना ठार मारण्याचे दोनदा प्रयत्न करण्यात आले होते. पण दोन्ही प्रयत्न  निष्फळ ठरले.. फाझलच्या मनात सद्सद्विवेक बुद्धी जागृत झाली. फाझलने क्षमायाचना केल्यानंतर पी. डिमेलो यांच्या कडे एस.आर. यांनी रदबदली केली आणि क्षमा करण्यासाठी शिफारसही केली. मात्र मोरारजी देसाई यांनी त्या फाझलला मुंबईतून कायमचे तडीपार करण्याचा हुकूम दिला. आज कित्येक तपे उलटून गेल्यानंतरही कलकत्याहून फाझल प्रतिवर्षी खास सण व अन्य निमित्ताने शुभेच्छा पाठवतो, संपर्क ठेवतो.. यावरून त्यांची निर्भयता, चारित्र्य आणि कामगार हिताची प्रामाणिक तळमळ व त्यासाठी केलेले संपूर्ण समर्पण..वाचकांच्या  लक्षात येते..

“वादळी जीवनातील चढउतार” यात तर आपल्याच सहका-यांमधील, कर्मचा-यांमधील गुणीजनांचे गुण आणि नेतृत्व- विशेष ओळखून, त्यांना प्रोत्साहन देऊन, त्यांच्यावर जबाबदारी सोपवून, नवे नेतृत्व घडविणारे त्यांच्यातले शिल्पकार दिसून येतात .तसेच ते आपल्या यशाचे वारस आपल्या सहका-यांना व सहभाग आणि साथ देणा-या कामगारांनाच मानतात.आणि  त्यांच्या यात त्यांच्या   विनम्रतेचे दर्शन वाचताना घडत जाते..

भारतीयच नव्हे, तर आंतरराष्ट्रीय गोदी आणि बंदर कामगारांच्या अग्रगण्य पुढा-यांच्या मालिकेतील कौस्तुभरत्न– एकाच वेळी कामगारांच्या अनेक संघटनांच्या अध्यक्षपदी विराजमान असलेले एस.आर.— कामगारांनी त्यांच्यावर टाकलेला विश्वास, कामगारांच्या हितासाठी समर्पित झालेले एस.आर.– ” समर्पित नेतृत्व “—हा लेख वाचताना त्यांच्या कार्याचा सारा तपशील न सांगताच आपल्या अंतर्मनासमोर उभा राहतो..

कामगार चळवळींची मुहूर्तमेढ, ट्रान्स्पोर्ट अँड डाॅक वर्कर्स युनियनची स्थापना, समर्पित नेतृत्व, समानधर्मा सोबती आणि स्नेही, शक्तिशाली कामगार चळवळ,  वटवृक्षाची छाया, एस.आर.– एक विश्वस्त, असे या पुस्तकातील अनेक लेख वाचनीय आणि अभिमानाने उजळवून टाकणारे—

अश्या गुणसमुच्चयाचे एस आर कुलकर्णी—-

कामगारांना प्रकाशाकडे नेण्याच्या आपल्या व्रताला साठ उन्हाळे- पावसाळे पूर्ण करून पुढे पुढे चालत जाणारे एस.आर कुलकर्णी आपल्याला इथे वाचावयास मिळतात… नकळतच आपण त्यांच्या या उत्तुंग कर्तृत्वापुढे नतमस्तक होतो.

त्यांना उद्देशून ” जीवेत शरदः शतम ” चा घोष अनेक कामगारांच्या अंतःकरणात, मनामनात निनादत आहे, हीच त्यांच्या उत्तुंग कार्याची पावती आहे..

हे पुस्तक वाचताना मला एस. आर कुलकर्णी यांच्या कुशल नेतृत्वाची ओळख परत नव्याने झाली…

©  सुश्री संगीता कुलकर्णी 

लेखिका /कवयित्री

ठाणे

9870451020

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ डॉ. मुक्ता का संवेदनात्मक साहित्य # 109 ☆ जीवन का सार ☆ डॉ. मुक्ता

डॉ.  मुक्ता

(डा. मुक्ता जी हरियाणा साहित्य अकादमी की पूर्व निदेशक एवं  माननीय राष्ट्रपति द्वारा सम्मानित/पुरस्कृत हैं।  साप्ताहिक स्तम्भ  “डॉ. मुक्ता का संवेदनात्मक  साहित्य” के माध्यम से  हम  आपको प्रत्येक शुक्रवार डॉ मुक्ता जी की उत्कृष्ट रचनाओं से रूबरू कराने का प्रयास करते हैं। आज प्रस्तुत है डॉ मुक्ता जी का  एक अत्यंत विचारणीय आलेख जीवन का सार। यह डॉ मुक्ता जी के जीवन के प्रति गंभीर चिंतन का दस्तावेज है। डॉ मुक्ता जी की  लेखनी को  इस गंभीर चिंतन से परिपूर्ण आलेख के लिए सादर नमन।  कृपया इसे गंभीरता से आत्मसात करें। ) 

☆ साप्ताहिक स्तम्भ – डॉ. मुक्ता का संवेदनात्मक साहित्य  # 109 ☆

☆ जीवन का सार ☆

धन, वैभव, सफलता व सार जीवन के मूलभूत उपादान हैं; इनकी जीवन में महत्ता है, आवश्यकता है, क्योंकि ये खुशियाँ प्रदान करते हैं; धन-वैभव व सुख-सुविधाएं प्रदान करते हैं तथा इन्हें पाकर हमारा जीवन उल्लसित हो जाता है। सफलता के जीवन में पदार्पण करते ही धन-सम्पदा की प्राप्ति स्वत: हो जाती है, परंतु प्रेम की शक्ति का अनुमान लगाना कठिन है। प्रेम के साथ तो धन-वैभव व सफलता स्वयंमेव खिंचे चले आते हैं, जिससे मानव को सुख-शांति व सुक़ून प्राप्त होता है; जो अनमोल है। प्रेम जहां स्नेह व सौहार्द-प्रदाता है, वहीं हमारे संबंधों व दोस्ती को प्रगाढ़ता व मज़बूती प्रदान करता है। यदि मैं यह कहूं कि प्रेम जीवन का सार है; इसके बिना सृष्टि शून्य है और सृजन संभव नहीं, तो अतिशयोक्ति नहीं होगी। प्रेम में त्याग है और वहां से स्वार्थ भाव नदारद रहता है। सो! जिस घर में प्रेम है; वहां जन्नत है, स्वर्ग है और जहां प्रेम नहीं है, वह घर मसान है, श्मशान है।

यदि हम आधुनिक संदर्भ में प्रेम को परिभाषित करें, तो यह अजनबीपन का प्रतीक है, क्योंकि जहां राग-द्वेष वहां प्यार व त्याग नहीं है, जो आजकल हर परिवार में व्याप्त है अर्थात् घर-घर की कहानी है। पति-पत्नी में बढ़ता अलगाव, बच्चों में पल्लवित होता एकाकीपन का भाव, रिश्तों में पनपती खटास हमारे अंतर्मन में आत्म-केंद्रिता के भाव को पोषित करती है। इस कारण तलाकों की संख्या में इज़ाफा हो रहा है। बच्चे मोबाइल व टी•वी• में अपना समय व्यतीत करते हैं और ग़लत आदतों का शिकार हो जाते हैं। वे दलदल में फंस जाते हैं, जहां से लौटना नामुमक़िन होता है। ऐसी स्थिति में माता-पिता व बच्चों में फ़ासले इस क़दर बढ़ जाते हैं, जिन्हें पाटना असंभव होता है और वे नदी के दो किनारों की भांति मिल नहीं पाते। शेष संबंधों को भी दीमक चाट जाती है, क्योंकि वहां स्नेह, प्रेम, सौहार्द, त्याग, करुणा व सहानुभुति का लेशमात्र भी स्थान नहीं होता। आजकल रिश्तों की अहमियत रही नहीं और बहुत से रिश्ते अपनी मौत मर रहे हैं, क्योंकि परिवार हम दो, हमारे दो तक सिमट कर रह गये हैं। जहां दादा- दादी व नाना-नानी आदि का स्थान नहीं होता।  मामा, चाचा, बुआ, मौसी आदि संबंध तो अब रहे ही नहीं। वैसे भी कोई रिश्ता पावन नहीं रहा, सब पर कालिख़ पुत रही है। जीवन में प्रेम भाव की अहमियत भी नहीं रही।

मुझे स्मरण हो रही है महात्मा बुद्ध की कथा, जिसमें वे मानव को जीवन की क्षण-भंगुरता व अनासक्ति भाव को स्वीकारने का संदेश देते हैं। आसक्ति वस्तु के प्रति हो या व्यक्ति के प्रति– दोनों मानव के लिए घातक हैं, जिसे वे इस प्रकार व्यक्त करते हैं। यह शाश्वत् सत्य है कि मानव को अपने बेटे से सर्वाधिक प्यार होता है; भाई के बेटे से थोड़ा कम; परिचित पड़ोसी के बेटे से थोड़ा बहुत और अनजान व्यक्ति के बेटे से होता ही नहीं है। अपने बेटे के निधन पर मानव को असहनीय पीड़ा होती है, जो दूसरों की संतान के न रहने पर नहीं होती। इसका मूल कारण है आसक्ति भाव, जिसकी पुष्टि वे इस उदाहरण द्वारा करते हैं। एक बच्चा समुद्र के किनारे मिट्टी का घर बनाता है, जिसे लहरें पल भर में बहा कर ले जाती हैं और वह रोने लगता है। क्या मनुष्य उस स्थिति में आंसू बहाता है? नहीं–वह नहीं रोता, क्योंकि वह इस तथ्य से अवगत होता है कि वह घर लहरों के सम्मुख ठहर नहीं सकेगा। इसी प्रकार यह संसार भी नश्वर है, क्षणभंगुर है; जिसे पानी के बुलबुले के समान पल भर में नष्ट हो जाना है। सो! मानव को अनासक्ति भाव से जीना चाहिए, क्योंकि आसक्ति अर्थात् प्रेम व मोह ही दु:खों का मूल कारण है। मानव को जल में कमलवत् रहने की आदत बनानी चाहिए, क्योंकि संसार में स्थाई कुछ भी नहीं। सुख-दु:ख मेहमान हैं; आते-जाते रहते हैं तथा एक की उपस्थिति में दूसरा दस्तक देने का साहस नहीं जुटाता। इसलिए मानव को हर स्थिति में प्रसन्न रहना चाहिए।

सफलता का संबंध कर्म से होता है। सफल लोग निरंतर आगे बढ़ते रहते हैं। वे भी ग़लतियां करते हैं, लेकिन लक्ष्य के विरुद्ध प्रयास नहीं छोड़ते। कानारार्ड हिल्टन निरंतर परिश्रम करने की सीख देते हैं। संसार में कोई भी वस्तु ऐसी नहीं है, जो सत्कर्म व शुद्ध पुरुषार्थ द्वारा प्राप्त नहीं की जा सकती। योग वशिष्ठ की यह उक्ति सत्कर्म व पुरुषार्थ की महत्ता प्रतिपादित करती है। भगवद्गीता में भी निष्काम कर्म का संदेश दिया गया है। महात्मा बुद्ध के शब्दों में ‘अतीत में मत देखो, भविष्य का सपना मत देखो, वर्तमान क्षण पर ध्यान केंद्रित करो’– यही सर्वोत्तम माध्यम है सफलता प्राप्ति का, जिसके लिए सकारात्मक सोच महत्वपूर्ण योगदान देती है। जॉर्ज बर्नार्ड शॉ  का यह कथन उक्त तथ्य की पुष्टि करता है कि ‘यदि आप इस प्रतीक्षा में है कि दूसरे लोग आकर आपकी मदद करेंगे आप सदैव प्रतीक्षा करते रह जाएंगे।’ सो! जीवन में प्रतीक्षा मत करो, समीक्षा करो। विषम परिस्थितियों में डटे रहो तथा निरंतर कर्मरत रहो, क्योंकि संघर्ष ही जीवन है। डार्विन ने भी द्वंद्व अथवा दो वस्तुओं के संघर्ष को सृष्टि का मूल स्वीकारा है अर्थात् इससे तीसरी का जन्म होता है। संघर्षशील   मानव को उसके लक्ष्य की प्राप्ति अवश्य होती है। यदि हम आगामी तूफ़ानों के प्रति पहले से सचेत रहते  हैं, तो हम शांत, सुखी व सुरक्षित जीवन जी सकते हैं।

‘प्यार के बिना जीवन फूल या फल के बिना पेड़ है’–खलील ज़िब्रान जीवन में प्रेम की महत्ता दर्शाते हुए प्रेम रहित जीवन को ऐसे पेड़ की संज्ञा देते हैं, जो बिना फूल के होता है। किसी को प्रेम देना सबसे बड़ा उपहार है और प्रेम पाना सबसे बड़ा सम्मान। प्रेम में अहं का स्थान नहीं है तथा जो कार्य-व्यवहार स्वयं को अच्छा ना लगे, वह दूसरों के साथ न करना ही सर्वप्रिय मार्ग है। यह सिद्धांत चोर व सज्जन दोनों पर लागू होता है। ‘ईश्वर चित्र में नहीं, चरित्र में बसता है। सो! अपनी आत्मा को मंदिर बनाओ।’ चाणक्य आत्मा की शुद्धता पर बल देते हैं, क्योंकि अहं का त्याग करने से मनुष्य सबका प्रिय हो जाता है; क्रोध छोड़ देने पर सुखी हो जाता है; काम का त्याग कर देने पर धनवान व लोभ छोड़ देने पर सुखी हो जाता है’– युधिष्ठर यहां दुष्ट- प्रवृत्तियों को त्यागने का संदेश देते हैं।

‘यूं ही नहीं आती खूबसूरती रिश्तों में/ अलग-अलग विचारों को एक होना पड़ता है।’ यह एकात्म्य भाव अहं त्याग करने के परिणामस्वरूप आता है। मुझे स्मरण हो रही हैं यह पंक्तियां ‘ऐ! मन सीख ले ख़ुद से बात करने का हुनर/ खत्म हो जाएंगे सारे दु:ख और द्वंद्व’ अर्थात् यदि मानव अआत्मावलोकन करना सीख ले, तो जीवन की सभी समस्याओं का अंत हो जाता है। इसलिए कहा जाता है ‘जहां दूसरों को समझना मुश्किल हो, वहां ख़ुद को समझना अधिक बेहतर होता है।’ इंसान की पहचान दो बातों से होती है–प्रथम उसका विचार, दूसरा उसका सब्र, जब उसके पास कुछ ना हो। दूसरा उसका रवैय्या, जब उसके पास सब कुछ हो। अंत में मैं इन शब्दों के साथ अपनी लेखनी को विराम देना चाहूंगी कि ‘मेरी औक़ात से ज़्यादा न देना मेरे मालिक, क्योंकि ज़रूरत से ज़्यादा रोशनी भी मानव को अंधा बना देती है।’ सो! जीवन में सामंजस्यता की आवश्यकता होती है, जो समन्वय का प्रतिरूप है और दूसरों की सुख-सुविधाओं की ओर ध्यान देने से प्राप्त होता है। वास्तव में यह है जीवन का सार है और जीने की सर्वोत्तम कला।

© डा. मुक्ता

माननीय राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत, पूर्व निदेशक, हरियाणा साहित्य अकादमी

#239,सेक्टर-45, गुरुग्राम-122003 ईमेल: drmukta51@gmail.com, मो• न•…8588801878

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – मनन चिंतन ☆ संजय दृष्टि – 26/11 विशेष – शब्दयुद्ध-आतंक के विरुद्ध ☆ श्री संजय भारद्वाज

श्री संजय भारद्वाज 

(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।  हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक  पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को  संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं। ) 

(26 नवंबर 2019 को प्रकाशित >> ☆ संजय दृष्टि  –  शब्दयुद्ध- आतंक के विरुद्ध ☆  अपने आप में विशिष्ट है। ई-अभिव्यक्ति परिवार के सभी सम्माननीय लेखकगण / पाठकगण श्री संजय भारद्वाज जी एवं श्रीमती सुधा भारद्वाज जी के इस महायज्ञ में अपने आप को समर्पित पाते हैं। मेरा आप सबसे करबद्ध निवेदन है कि इस महायज्ञ में सब अपनी सार्थक भूमिका निभाएं और यही हमारा दायित्व भी है। – हेमन्त बावनकर  

श्री संजय भरद्वाज जी के ही शब्दों में – आम आदमी की अदम्य जिजीविषा को समर्पित यह कविता *’शब्दयुद्ध- आतंक के विरुद्ध’* प्रदर्शनी और अभियान में चर्चित रही। विनम्रता से आप सबके साथ साझा कर रहा हूँ। यदि आप किसी महाविद्यालय/ कार्यालय/ सोसायटी/ क्लब/ बड़े समूह के लिए इसे आयोजित करना चाहें तो आतंक के विरुद्ध  जन -जागरण के इस अभियान में आपका स्वागत है। “

? संजय दृष्टि – 26/11 विशेष – शब्दयुद्ध-आतंक के विरुद्ध ??

सर्वप्रथम 26/11 और देश भर में अलग-अलग आतंकी घटनाओं में प्राण गंवाने वाले आम आदमी और आतंकियों से मुकाबला करते हुए बलिदान देनेवाले सुरक्षाकर्मियों की स्मृति को साष्टांग नमन।

26/11 को मुंबई पर हुए आतंकी हमले के बाद संजय भारद्वाज एवं सुधा भारद्वाज द्वारा शब्दयुद्ध-आतंक के विरुद्ध अभियान आरम्भ किया गया। 13 वर्ष से यह अभियान अनवरत जारी है।

शब्दयुद्ध-आतंक के विरुद्ध में सम्मिलित इस रचना ‘यह आदमी मरता क्यों नहीं है’ का जन्म 26 से 28 नवम्बर 2008 के बीच कभी हुआ था। सामान्य आदमी की असामान्य जिजीविषा को समर्पित इस रचना को पाठकों और श्रोताओं ने अपूर्व समर्थन दिया।

आम आदमी के इसी अदम्य साहस को समर्पित है शब्दयुद्ध-आतंक के विरुद्ध अभियान।

? यह आदमी मरता क्यों नहीं है? ?

? नागरिकों की रक्षा के लिए आतंकियों से लोहा लेते हुए शहीद हुए सशस्त्र बलों के सैनिकों और आतंकी वारदातों में प्राण गंवाने वाले  नागरिकों को श्रद्धांजलि?

यू-ट्यूब लिंक >> यह आदमी मरता क्यों नहीं है? 

ई-अभिव्यक्ति में नवंबर 2019 को प्रकाशित कविता का लिंक  >>यह आदमी मरता क्यों नहीं है? 

हार क़ुबूल करता क्यों नहीं है,

यह आदमी मरता क्यों नहीं है?

 

कई बार धमाकों से उड़ाया जाता है,

गोलीबारी से

परखच्चों में बदल दिया जाता है,

ट्रेन की छतों से खींचकर

नीचे पटक दिया जाता है,

अमीरज़ादों की ‘ड्रंकन ड्राइविंग’

के जश्न में कुचल दिया जाता है,

 

कभी दंगों की आग में

जलाकर ख़ाक कर दिया जाता है,

कभी बाढ़ राहत के नाम पर

ठोकर दर ठोकर

कत्ल कर दिया जाता है,

कभी थाने में उल्टा लटका कर

दम निकलने तक

बेदम पीटा जाता है,

कभी बराबरी की ज़ुर्रत में

घोड़े के पीछे बांधकर खींचा जाता है,

 

सारी ताकतें चुक गईं,

मारते-मारते खुद थक गईं,

न अमरता ढोता न कोई आत्मा है,

न ईश्वर, न अश्वत्थामा है,

फिर भी जाने इसमें क्या भरा है,

हज़ारों साल से सामने खड़ा है,

मर-मर के जी जाता है,

सूखी ज़मीन से

अंकुर-सा उग आता है,

 

ख़त्म हो जाने से डरता क्यों नहीं है,

यह आदमी मरता क्यों नहीं है..?

©  संजय भारद्वाज

अध्यक्ष– हिंदी आंदोलन परिवार  सदस्य– हिंदी अध्ययन मंडल, पुणे विश्वविद्यालय  संपादक– हम लोग  पूर्व सदस्य– महाराष्ट्र राज्य हिंदी साहित्य अकादमी ☆ ट्रस्टी- जाणीव, ए होम फॉर सीनियर सिटिजन्स 
मोबाइल– 9890122603
संजयउवाच@डाटामेल.भारत

[email protected]

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ किसलय की कलम से # 60 ☆ समाज में साहित्यिक शक्ति का होता बिखराव ☆ डॉ विजय तिवारी ‘किसलय’

डॉ विजय तिवारी ‘किसलय’

(डॉ विजय तिवारी ‘ किसलय’ जी संस्कारधानी जबलपुर में साहित्य की बहुआयामी विधाओं में सृजनरत हैं । आपकी छंदबद्ध कवितायें, गजलें, नवगीत, छंदमुक्त कवितायें, क्षणिकाएँ, दोहे, कहानियाँ, लघुकथाएँ, समीक्षायें, आलेख, संस्कृति, कला, पर्यटन, इतिहास विषयक सृजन सामग्री यत्र-तत्र प्रकाशित/प्रसारित होती रहती है। आप साहित्य की लगभग सभी विधाओं के सशक्त हस्ताक्षर हैं। आपकी सर्वप्रिय विधा काव्य लेखन है। आप कई विशिष्ट पुरस्कारों /अलंकरणों से पुरस्कृत /अलंकृत हैं।  आप सर्वोत्कृट साहित्यकार ही नहीं अपितु निःस्वार्थ समाजसेवी भी हैं।आप प्रति शुक्रवार साहित्यिक स्तम्भ – किसलय की कलम से आत्मसात कर सकेंगे। आज प्रस्तुत है आपका एक अत्यंत विचारणीय  एवं सार्थक आलेख समाज में साहित्यिक शक्ति का होता बिखराव ।)

☆ किसलय की कलम से # 60 ☆

☆ समाज में साहित्यिक शक्ति का होता बिखराव

जो साहित्यकार हमारे समाज में पथ प्रदर्शक की भूमिका निर्वहन करता चला आ रहा था। आज वही अन्य क्षेत्रों की तरह अनगिनत खेमों में बँटता जा रहा है। राजनीतिक पार्टियों के शीर्षस्थ नेताओं की तर्ज पर साहित्य के मठाधीश भी अपने-अपने खेमों का वर्चस्व बनाने में अपनी सारी बौद्धिक क्षमता झोंक देते हैं। काश! ये अपना बौद्धिक कौशल सार्थक सृजन में लगाते तो हमारे समाज की तस्वीर कुछ और होती। पद्मश्री और भारत रत्न जैसे अवॉर्डों तक के लिए ये मठाधीश अपनी संकलित शक्ति का उपयोग कर अपना उल्लू सीधा करने में पीछे नहीं हटते। शासकीय सम्मान चयन प्रक्रिया में कितनी भी पारदर्शिता की बात की जाए परंतु पूरे देश में फैले ये स्वार्थी लोग स्वयं अथवा अपने लोगों को सम्मान दिलाने में सफल हो ही जाते हैं। इनका रुतबा इतना होता है कि शीर्ष पर बैठे राजनेता तक इनके फरमानों को टाल नहीं पाते। अपने वक्तव्य अपनी पत्रिकाओं व अपने शागिर्दों की दम पर अपने ही समाज के लोगों की टाँग खींचना भर नहीं, उन्हें नीचा दिखाने से भी ये लोग नहीं चूकते। अपना पूरा नेटवर्क अपने प्रतिस्पर्धी के पीछे लगा देते हैं। वैसे तो आज का अधिकांश सृजन भी कई हिस्सों में ठीक वैसा ही बँट गया है, जिस तरह आज का चिकित्सक वर्ग आँख, दाँत, हड्डी, त्वचा, हृदय, मस्तिष्क आदि में बँटकर वहीं तक सीमित रहता है।

साहित्य लेखन काव्य, कहानी, गीत, ग़ज़ल, नाटक, प्रगतिवाद, छायावाद जैसी सैकड़ों शाखाओं में विभक्त हो गया है। हम अपनी किसी एक विधा में सृजन कर भला समाज के सर्वांगीण विकास की बात कैसे कह पाएँगे। वैसे भी अधिकांश साहित्यकार एक दूसरे की पीठ ठोकने और तालियाँ बजाने के अतिरिक्त और करते ही क्या हैं। आज सृजन के विषय भी समाजिक उत्थान के न चुनकर ऐसे विषयों का चयन किया जाता है जिससे सामाजिक हित के बजाय समाज में फूट की ही ज्यादा संभावना रहती है।

आलेख हों, कविताएँ हों अथवा कहानियाँ। इन विधाओं में भी लोग आज कट्टरवाद, धार्मिक उन्माद, जातिवाद जैसे वैमनस्यता के बीज बोने में कोई कसर नहीं छोड़ते। इनका उद्देश्य बस सुर्खियों में रहना होता है। इनके लेखन से समाज को क्या मिलेगा, इससे इनको कोई फर्क नहीं पड़ता। तुलसी, कबीर जैसे मनीषी अब जाने कहाँ खो गए हैं। अर्थ और स्वार्थ के मोहपाश ने इन साहित्यकारों को ऐसा जकड़ लिया है कि ये अपने नैतिक दायित्व भी भूल बैठे हैं।

इन सब प्रपंचों से हटकर अब भी निश्छल साहित्य मनीषी कहीं-कहीं तारागणों के सदृश झिलमिलाते दिख जाते हैं लेकिन इनके प्रकाश पर अज्ञान का तिमिर भारी पड़ता है। वर्तमान में सार्थक और दिशाबोधी साहित्य पढ़ने में लोगों की रुचि ही नहीं रह गई है। अपनी व्यस्तताओं से जूझकर घर लौटे लोग हल्का-फुल्का अथवा कोई तनावहीन मनोरंजक साहित्य ही पढ़ना पसंद करते हैं। आज लोगों को स्वयं के अतिरिक्त समाज और देश की चिंता हो, ऐसा दिखाई नहीं देता। साहित्यकार वर्ग लगातार हिंदी लेखन के चलते भी आज तक कोई विशेष या नियमित पाठक वर्ग बनाने में असफल ही रहा है। ज्यादा से ज्यादा लोग दैनिक अखबार ही पढ़कर स्वयं को नियमित पाठक कहलाना पसंद करते हैं।

हम सभी देखा है कि आज अधिकांश प्रतिष्ठित साहित्यिक पत्रिकाओं का प्रकाशन बंद हो गया है और जो बची हैं वे भी बंद होने की कगार पर हैं। इसका भी वही कारण है कि हम अमुक विधा के साहित्य को देखना भी पसंद नहीं करेंगे। आज सबसे ज्यादा लिखे जाने वाले पद्य साहित्य को प्रकाशक भी छापने से कतराते लगे हैं। इनका अभिमत है कि पद्य के पाठकों की संख्या दिन प्रतिदिन घटती जा रही है, लेकिन मेरा ये अलग नजरिया है कि सौ में से सत्तर साहित्यकार पद्य लिखते हैं, अपनी पुस्तक छपवाते हैं और विजिटिंग कार्ड की तरह बाँटते रहते हैं। अब आप ही सोचिए कि ऐसे में कोई काव्य पुस्तकें दुकानों से भला क्यों खरीदेगा।

इस तरह इन सब बँटे साहित्यकारों को एक साथ एक मंच पर आना होगा। जब गद्य वाले कविता-गीत और गजल से प्यार करेंगे तब ही कवि-शायर गद्योन्मुख होंगे। मेरी मंशा यही है कि अब साहित्यिक गोष्ठियाँ भी मिली-जुली अर्थात गद्य और पद्य की एक साथ होना चाहिए और सभी विधाओं के साहित्यकारों की कम से कम एक जिलास्तरीय ‘एकीकृत संस्था’ भी होना आज की जरूरत है।

आज के क्षरित होते साहित्यिक स्तर से  वरिष्ठ और प्रबुद्ध साहित्यकार चिंतित होने लगे हैं। इन्होंने अपने प्रारंभिक काल में जो साहित्य पढ़ा था और आज जो पढ़ रहे हैं, इनके स्तर में बहुत फर्क आ गया है। उद्देश्य और मानवीय मूल्य बदल गए हैं। यहाँ तक कि लेखकीय दायित्व का भी निर्वहन नहीं किया जाता। यही वे सारी बातें हैं जिनके कारण पाठकों की संख्या में लगातार गिरावट आ रही है। वहीं आज की बदलती जीवनशैली तथा अन्तरजालीय सुविधाओं के चलते आज सहज उपलब्ध साहित्य को पढ़कर वर्तमान पीढ़ी न अपनी संस्कृति जान पा रही है और न ही संस्कारों को अपना रही है। साठ-सत्तर के दशक तक पाठ्यक्रमों में ऐसे विषय निश्चित रूप से समाहित किये जाते थे, जिन्हें पढ़कर विद्यार्थी जीवनोपयोगी बातें सीखते थे और अंगीकृत भी करते थे। उन्हें समाज में रहने का तरीका, आदर, सम्मान और व्यवहारिक बातों की भी जानकारी हो जाती थी। असंख्य ऐसी पत्रिकाओं का प्रकाशन होता था, जो नई पीढ़ी और पाठकों को दिशाबोध कराने के साथ ही सार्थक मनोरंजन सामग्री का भी प्रकाशन होता था। ये सब बातें लुप्तप्राय होती जा रही हैं। बुद्धू-बक्से भी कम होते जा रहे हैं। आज तो एंड्रॉयड और आई-फोन का जमाना है, जो आज के हर इंसान की जेब में मिलेगा, जिससे आभास होता है कि सारी दुनिया उनकी जेब में सिमट आई है।

आज के बदलते समय और परिवेश में भी लिखे साहित्य के महत्त्व और औचित्य को नकारा नहीं जा सकता, इसलिए अभी भी वक्त है कि हम लेखन का तरीका बदलें। आगे आने वाली पीढ़ी को आदर्शोन्मुखी, व्यवहारिक, परोपकारी तथा पर्यावरण प्रेमी बनाएँ।

आज सारे साहित्यकारों पर बहुत बड़ी जवाबदारी आ पड़ी है कि वे समाज में गिरते हुए मानवीय मूल्यों को पुनर्स्थापित करने हेतु आगे आएँ। पश्चिमीकरण, स्वार्थ, असंवेदनशीलता को त्यागकर  सम्मान, मर्यादा और परोपकार जैसे भावों को समाज में पुनः जगाएँ और इसी दिशा में अपने सृजन की धारा बहाएँ। हो सकता है पाठकों को ये बातें हास्यास्पद लगें। वैसे भी सार्थक बातें प्रारंभ में कठिन और अटपटी जरूर लगती हैं लेकिन जब ये आदत और आचरण में आ जाएँ तो फिर आम हो जाती हैं।

अभी भी समय है इस साहित्य समाज के पास कि वह अपने सृजन को सार्थक और व्यापक बनाने हेतु एक साथ आगे आए और सब मिलकर समाज को मानवता के शिखर पर पहुँचाने में सहायक बने। साथ ही सिद्ध कर दे कि साहित्यकारों की कलम और उनके एकीकृत रूप में अतुल्य शक्ति होती है।

© डॉ विजय तिवारी ‘किसलय’

पता : ‘विसुलोक‘ 2429, मधुवन कालोनी, उखरी रोड, विवेकानंद वार्ड, जबलपुर – 482002 मध्यप्रदेश, भारत

संपर्क : 9425325353

ईमेल : [email protected]

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ साहित्य निकुंज # 108 ☆ भावना के दोहे – नशा मुक्ति अभियान☆ डॉ. भावना शुक्ल

डॉ भावना शुक्ल

(डॉ भावना शुक्ल जी  (सह संपादक ‘प्राची‘) को जो कुछ साहित्यिक विरासत में मिला है उसे उन्होने मात्र सँजोया ही नहीं अपितु , उस विरासत को गति प्रदान  किया है। हम ईश्वर से प्रार्थना करते हैं कि माँ सरस्वती का वरद हस्त उन पर ऐसा ही बना रहे। आज प्रस्तुत हैं   “भावना के दोहे  – नशा मुक्ति अभियान । ) 

☆ साप्ताहिक स्तम्भ  # 109 – साहित्य निकुंज ☆

☆ भावना के दोहे – नशा मुक्ति अभियान

नशा रोज जो कर रहा, मिटता है घर द्वार।

 रिश्ते सभी छूट रहे, रोज मचे तकरार।।

 

चरस गांजा भांग सभी, नहीं किसी का मोल।

लत नशे की दूर करो, जीवन  है अनमोल।।

 

जगह जगह पर हो रहा, नशे का बहिष्कार।

समझ सको तो समझ लो, है देश की पुकार।।

 

देश देश में चल रहा, नशा मुक्ति अभियान।

देना होगा सभी को, बस थोड़ा सा ज्ञान।।

 

नशे की लत बहुत बुरी, करो नशे का नाश।

अपने ऊपर खुद तुम्हें, रखना होगा आश ।।

 

प्रचार देश में हो रहा, नशा मुक्ति सरकार।

दूर हो रहा है अभी, सभी का अंधकार।।

 

© डॉ.भावना शुक्ल

सहसंपादक…प्राची

प्रतीक लॉरेल , C 904, नोएडा सेक्टर – 120,  नोएडा (यू.पी )- 201307

मोब  9278720311 ईमेल : [email protected]

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – साप्ताहिक स्तम्भ ☆ इंद्रधनुष # 97 ☆ कभी हमसे भी मिला कीजिये ….☆ श्री संतोष नेमा “संतोष”

श्री संतोष नेमा “संतोष”

(आदरणीय श्री संतोष नेमा जी  कवितायें, व्यंग्य, गजल, दोहे, मुक्तक आदि विधाओं के सशक्त हस्ताक्षर हैं. धार्मिक एवं सामाजिक संस्कार आपको विरासत में मिले हैं. आपके पिताजी स्वर्गीय देवी चरण नेमा जी ने कई भजन और आरतियाँ लिखीं थीं, जिनका प्रकाशन भी हुआ है. आप डाक विभाग से सेवानिवृत्त हैं. आपकी रचनाएँ राष्ट्रीय पत्र पत्रिकाओं में लगातार प्रकाशित होती रहती हैं। आप  कई सम्मानों / पुरस्कारों से सम्मानित/अलंकृत हैं.  “साप्ताहिक स्तम्भ – इंद्रधनुष” की अगली कड़ी में प्रस्तुत हैं  एक भावप्रवण रचना  “कभी हमसे भी मिला कीजिये ….। आप श्री संतोष नेमा जी  की रचनाएँ प्रत्येक शुक्रवार आत्मसात कर सकते हैं।)

☆ साहित्यिक स्तम्भ – इंद्रधनुष # 97 ☆

☆ कभी हमसे भी मिला कीजिये …. ☆

कभी  हमसे  भी  मिला    कीजिये

किया   जो  वादा  निभा   दीजिये

 

भँवरे   न    हों     दीवाने       तेरे

बन कर कली मत खिला कीजिये

 

कभी  भी न  होना   मायूस  तुम

दिल  से  गिला  सब हटा  दीजिये

 

अपने  दरमियाँ   न   कोई     रहे

बात  ये  दिल में  बसा    लीजिये

 

दिल   में   अँधेरा  बहुत    बाबरी

दीप बन  दिल  में  जला  कीजिये

 

साथ  “संतोष”   का   देना    सदा

शिकवा  अगर  हो  बता   दीजिए

 

© संतोष  कुमार नेमा “संतोष”

सर्वाधिकार सुरक्षित

आलोकनगर, जबलपुर (म. प्र.) मो 9300101799
≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय  ≈

Please share your Post !

Shares

हिन्दी साहित्य – कविता ☆ “श्री रघुवंशम्” ॥ हिन्दी पद्यानुवाद सर्ग # 8 (26-30)॥ ☆ प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’

॥ श्री रघुवंशम् ॥

॥ महाकवि कालिदास कृत श्री रघुवंशम् महाकाव्य का हिंदी पद्यानुवाद : द्वारा प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’

☆ “श्री रघुवंशम्” ॥ हिन्दी पद्यानुवाद सर्ग #8 (26-30) ॥ ☆

श्राद्धकर्म अज ने किये पितृभक्ति के भाव

योगी तो रखते नहीं पिण्डदान का चाव ॥ 26॥

 

पितृमरण के शोक को, वेदपाठ से भूल

धनुर्वीर अज ने किया हर नृप को निर्मूल ॥ 27॥

 

धरा इन्दु दोनों ने ही पा पति अज सा भूप

सफल हुई दे रत्न और वीर महान सपूत ॥ 28॥

 

इंदुपुत्र थे ख्यात नृप दशरथ जिनका नाम

जिनके आगे थे हुये रावणरिपु श्री राम ॥ 29॥

 

अध्ययन यजन औं जनन से होकर अज ऋणमुक्त

पितृ – देव – ऋषि कृपा से भासे ज्यों रवि मुक्त ॥ 30॥

 

© प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’   

A १, विद्युत मण्डल कालोनी, रामपुर, जबलपुर. म.प्र. भारत पिन ४८२००८

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares

ई-अभिव्यक्ति – संवाद ☆ २६ नोव्हेंबर – संपादकीय – सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे ☆ ई-अभिव्यक्ति (मराठी) ☆

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

? २६ नोव्हेंबर –  संपादकीय  ?

आज २६ नोहेंबर :- 

फक्त आधुनिक मराठी साहित्यातच नाही, तर एकूणच भारतीय  साहित्यात मोठी भरारी घेतलेले अग्रेसर लेखक असा गौरव प्राप्त केलेले श्री.भाऊ पाध्ये यांचा आज जन्मदिन. (२६/११/१९२६ — ३०/१०/१९९६) 

‘साहित्यिक ‘ या ठळक ओळखीबरोबरच, कामगार चळवळकर्ते, पत्रकार, म्हणूनही सुपरिचित असणारे श्री. भाऊ पाध्ये ( प्रभाकर नारायण पाध्ये ) यांनी कादंबरी, कथा , नाटक अशा सर्व माध्यमांमधून मुख्यतः सामाजिक विषयांवर आधारित असे विपुल लेखन केलेले आहे. वैतागवाडी, वासूनाका, राडा, वणवा, करंटा, अग्रेसर, वॉर्ड नं. ७–सर्जिकल, होमसिक ब्रिगेड, बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर, जेल बर्ड्स, डोंबाऱ्याचा खेळ, या त्यांच्या कादंबऱ्या प्रसिद्ध झाल्या होत्या. यापैकी ‘ वैतागवाडी ‘ या कादंबरीच्या ५ आवृत्त्या काढल्या गेल्या आहेत . वासूनाका, राडा, बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर, या कादंबऱ्या आधुनिक मराठी साहित्यातील ‘ क्लासिक ‘ कादंबऱ्या म्हणून नावाजल्या गेल्या आहेत. ‘ वासूनाका ‘ ही कादंबरी काहीशी  विवाद्य ठरली होती खरी, पण दुर्गा भागवत, विजय तेंडुलकर यासारख्या लेखकांनी त्या कादंबरीतील मानवतेचे वास्तव चित्रण आणि मौलिकता याचे फार कौतुक केले होते. 

थोडीसी जो पी ली, थालीपीठ, मुरगी, डोंबाऱ्याचा खेळ , असे त्यांचे कथासंग्रह, आणि पिचकारी ही विनोदी कथाही वाचकांच्या पसंतीस पूर्णपणे उतरले होते. “ गोदाम “ या चित्रपटाची कथाही श्री. पाध्ये यांनीच लिहिलेली होती. त्यांनी “ ऑपरेशन छक्का “ हे नाटकही लिहिले होते. रहस्यरंजन, अभिरुची, माणूस, सोबत क्रीडांगण, दिनांक, चंद्रयुग, अशा लोकप्रिय मासिकांसाठी ते सातत्याने स्तंभलेखन करत असत. 

भाऊ पाध्ये यांच्या साहित्यावर, “ वासूनाका सांगोपांग “ हे वसंत शिरवाडकर यांनी संपादित केलेले पुस्तक, आणि “ मी आणि माझे समकालीन “ हे श्री. दिलीप पु. चित्रे यांनी लिहिलेले पुस्तक,अशी दोन पुस्तके प्रसिद्ध झालेली आहेत. 

त्यांच्या “ वैतागवाडी “ या कादंबरीला महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार, “ बॅरिस्टर अनिरुद्ध धोपेश्वरकर “ या कादंबरीला ललित पुरस्कार, आणि त्यांना स्वतःला ‘ महाराष्ट्र साहित्य आणि संस्कृती मंडळ गौरववृत्ती ‘ देऊन गौरवण्यात आले आहे. 

आधी ‘ हिंद मजदूर ‘,’ नवा काळ ‘, आणि नंतर सलग दहा वर्षे ‘ नवशक्ती ‘ या दैनिकांसाठी त्यांनी पत्रकारिता केलेली होती. 

“ विश्वसाहित्यात हे नाव कायमचे कोरले जाईल “ असे ज्यांच्याबद्दल म्हटले जायचे, त्या श्री. भाऊ पाध्ये यांना हार्दिक अभिवादन. ?

☆☆☆☆☆

महाराष्ट्रातील पुरोगामी चळवळीचे विचारवंत कम्युनिस्ट कामगार नेते कॉ.गोविंद पानसरे यांचाही आज जन्मदिन. ( २६/११/१९३३ — २०/०२/२०१५ ) 

एक वर्तमानपत्र-विक्रेता, मग नगरपालिकेत शिपाई, मग प्राथमिक शिक्षक, अशी वाटचाल करत शिवाजी विद्यापीठात असोसिएट प्रोफेसर म्हणून कार्यरत झालेले कॉ. पानसरे, कामगारांचे वकील म्हणून कोल्हापुरात नावाजले गेले होते. आणि पुढे वकील संघटनेचे अध्यक्षही झाले होते. समाजातील सर्वात जास्त शोषित असणाऱ्यांच्या, तसेच असंघटित कामगार, शेतमजूर, घरगडी, अशासारख्यांच्या  हक्कांसाठी, कुठलीही तडजोड न करता लढणारे कार्यकर्ता अशीच त्यांची सर्वमान्य ओळख होती. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ, गोवा मुक्ती संग्राम, यात त्यांचा सक्रीय सहभाग होता. शांतता व निरपेक्षता यासाठीच्या अभियानांमध्येही ते सातत्याने कार्यरत होते. 

त्यांनी,– अवमूल्यन : कळ सोसायची कुणी ?, काश्मीरबाबतच्या कलम ३७० ची कूळकथा, कामगार-विरोधी कामगार धोरणे, धर्म-जात-वर्ग आणि परिवर्तनाच्या दिशा, पंचायत राज्याचा पंचनामा, मार्क्सवादाची  तोंडओळख, शेतीधोरण परधार्जिणे, महाराष्ट्राची आर्थिक पाहणी–पर्यायी दृष्टिकोन, अशी अनेक अभ्यासपूर्ण आणि विचार-प्रवर्तक पुस्तके लिहिली होती. राजर्षी शाहू : वसा आणि वारसा हे त्यांचे पुस्तकही प्रसिद्ध होते. त्यांचे सर्वात जास्त प्रसिद्ध पुस्तक म्हणजे “ शिवाजी कोण होता ?”.– ‘ शिवाजी महाराजांची इतिहासाशी इमान राखणारी प्रतिमा लोकांपर्यंत पोहोचवून, त्याद्वारे लोकशिक्षणाची महत्वाची कामगिरी या पुस्तकाने केली आहे ‘ असे या पुस्तकाबद्दल आवर्जून म्हटले गेले होते. आणि या पुस्तकाची १. ५ लाखांहून जास्त विक्री झाली होती. विशेष म्हणजे या पुस्तकाचे अनेक भाषांमध्ये भाषांतर केले गेले आहे. 

संपादक अशोक चौसाळकर यांनी “ कॉ. गोविंद पानसरे : समग्र वाङ्मय “ हे दोन खंडातले पुस्तक प्रकाशित केलेले आहे. २००३ साली श्री. पानसरे यांचे चित्र असणारे पोस्टाचे तिकीट काढले गेले आहे. त्यांच्या नावाने २०१५ सालापासून एक ‘ प्रबोधन पुरस्कार ‘ ही दिला जातो. 

आयुष्यभर प्रामुख्याने फक्त सामाजिक विचार करत राहिलेल्या कॉ. गोविंद पानसरे यांना विनम्र आदरांजली. ?

☆☆☆☆☆

लोककलाकार, शाहीर विठ्ठल उमप यांचा आज स्मृतिदिन. ( १५/७/१९३१ — २६/११/२०१० ) 

लहानपणापासूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या चळवळीकडे आकर्षित झालेल्या शाहीर उमप यांनी वयाच्या आठव्या वर्षांपासून स्वतः लोकगीतांचे कार्यक्रम करण्यास सुरुवात केली होती. डॉ. बाबासाहेबांनी लोकगीते आणि पथनाट्ये या माध्यमांमधून दलितांमध्ये जनजागृती करण्याचा प्रयत्न सुरु केला होता. उमपांनी हेच कार्य आयुष्यभर पुढे चालू ठेवले. एक हजाराहून अधिक लोकगीते लिहून लोकांसमोर स्वतः ती सादर करतांना, पोवाडे, भारूड, भजन, गण-गवळण, लावणी, कवने, तुंबडी, धनगरी गीते, वासुदेव, डोंबारी, पोतराज, गोंधळी, नंदीबैल असे अनेकविध प्रकार त्यांनी समर्थपणे हाताळले. कव्वाली आणि गझल गायनातही ते अव्वल समजले जात. आपल्या गाण्यांमधून सतत सामाजिक संदेश दिला जावा, यासाठी ते आग्रही असायचे. 

माझी वाणी भीमाचरणी, आणि रंग शाहिरीचे, हे त्यांचे काव्यसंग्रह, आणि  “ उमाळा “ या नावाने त्यांच्या गझलांचा संग्रहही प्रसिद्ध झाला होता.  पण त्याचबरोबर, अबक दुबक तिबक, अरे संसार संसार, खंडोबाचं लगीन, जांभूळ आख्यान, दार उघड बया दार उघड, विठ्ठल रखुमाई, ही त्यांनी लिहिलेली नाटकेही अविस्मरणीय म्हणावी अशीच होती. ‘ फू बाई फू,फुगडी फू ‘ हे त्यांचे आत्मचरित्र रसिकमान्य ठरले होते. 

विशेष म्हणजे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, टिंग्या, विहीर, नटरंग, अशासारख्या १० चित्रपटात त्यांनी भूमिका केल्या होत्या. १९८३ मध्ये आयर्लन्ड इथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय लोकनृत्य स्पर्धेत 

भारताचे प्रतिनिधित्व करून त्यांनी आपल्या देशाला प्रथम क्रमांक मिळवून दिला होता हेही आवर्जून सांगायलाच हवे. 

राज्य सांस्कृतिक पुरस्कार, व दलित-मित्र पुरस्कार देऊन त्यांना गौरविण्यात आले होते. महा. राज्य सांस्कृतिक संचालनालयातर्फे आयोजित शाहिरी शिबिराचे ते चार वर्षे संचालक होते. मुंबई विद्यापीठाच्या लोककला अकादमीचे सल्लागार, नभोवाणीवर परीक्षक, यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठानाच्या कामात सक्रीय सहभाग,— अशा अनेक लोकाभिमुख कामांसाठी आयुष्यभर मनापासून कार्यरत असणारे शाहीर विठ्ठल उमप यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली.  ?

☆☆☆☆☆

सुश्री मंजुषा सुनीत मुळे

ई – अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

माहितीस्रोत :- इंटरनेट

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – कवितेचा उत्सव ☆ मन राऊळी…..☆ सौ. उज्वला सुहास सहस्रबुद्धे

सौ. उज्वला सुहास सहस्रबुद्धे

? कवितेचा उत्सव ?

☆ मन राऊळी ☆ सौ. उज्वला सुहास सहस्रबुद्धे ☆

मनाच्या राऊळी, विठ्ठल झाला हो जागा !

नाही पंढरी, मंदिरी, आहे तुझ्याच अंतरंगा!

 

मनाच्या राऊळी, घंटानाद होई पहाट प्रहरी!

मनातील विठ्ठला संगे, करू पंढरीची वारी !

 

वाळवंटी चंद्रभागेच्या, वारकरी गर्दी ना करे!

विठ्ठलाच्या डोळ्यातून, विरहाचे अश्रू झरे!

 

भक्तगण झाला, माझ्या संगतीला पारखा!

अश्रुंनी भिजला, भक्त पांडुरंगाचा सखा!

 

रोगराईने केली भक्त गणात दूरी दूरी!

 अंतरीच्या ओढीने, भक्त विठ्ठला साठी झुरी!

 

विठ्ठल म्हणे भक्ता, नाही तुझ्या माझ्यात अंतर!

तुझ्या मनाच्या राऊळी, असे मी निरंतर!

 

© सौ. उज्वला सहस्रबुद्धे

वारजे, पुणे (महाराष्ट्र)

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

Please share your Post !

Shares