Authored six books on happiness: Cultivating Happiness, Nirvana – The Highest Happiness, Meditate Like the Buddha, Mission Happiness, A Flourishing Life, and The Little Book of Happiness. He served in a bank for thirty-five years and has been propagating happiness and well-being among people for the past twenty years. He is on a mission – Mission Happiness!
☆ Positive Education # 14: Flourish ☆
FEELING GOOD and DOING GOOD
“We can all say “yes” to more positive emotion. We can all say “yes” to more engagement. We can all say “yes” to better relationships. We can all say “yes” to more meaning in life. We can all say “yes” to more positive accomplishment. We can all say “yes” to more well-being.”
Martin Seligman
People flourish when they experience a balance of positive emotions, engagement with the world, good relationships with others, a sense of meaning and moral purpose, and the accomplishment of valued goals.
Flourishing is the experience of life going well – a combination of feeling good and functioning effectively. It is the opposite of languishing – living a life that feels hollow and empty.
If you have experienced the positive emotions of gratitude, forgiveness, contentment, mindfulness, hope, and optimism, you are closer to flourishing than a person who has just enjoyed the fleeting pleasures of life.
Flourishing is not just a simple measure of happiness or life satisfaction or positive thinking. It is a state where people experience positive emotions, positive psychological functioning, and positive social functioning, most of the time.
Positive relationships are at the core of a flourishing life. The richest source of happiness in life are other people. If we could build good relationships with them, we would be much happier.
You can be happier if you cultivate good relationships with your family, friends and even strangers whom you meet in your day-to-day life. A warm greeting, an authentic conversation and a goodbye full of loving care can work wonders.
A Full Life
Happy people are good at their friendships, families, and intimate relationships.
To flourish, an individual must be authentically happy – experiencing positive emotions, deep engagement, and meaning in life. This means access to the pleasant life, the engaged or good life, and the meaningful life.
‘Pleasure’ and ‘gratification’ are two different words that are sometimes used interchangeably. Eating an ice-cream or getting a massage are examples of pleasure, while playing football or doing an act of kindness are examples of gratification.
Gratitude, forgiveness, savouring, mindfulness, optimism, and hope are some of the positive emotions that we can feel. A life that successfully pursues the positive emotions about the past, present, and future is the pleasant life.
If you want to be happy, you must discover your signature strengths and put them into action. Using your signature strengths to obtain abundant gratification in the main realms of life is the good life.
A meaningful life is a life of meaning. Using your signature strengths and virtues in the service of something much larger than you are is the meaningful life.
To live all three lives is to lead a full life.
Positive emotion is good for happiness but engagement in meaningful work helps you flourish. Happiness is the experience of positive emotions like joy and ecstasy along with a feeling that life is meaningful and worthwhile.
Gratitude helps us build new relationships and strengthen existing ones. It dissolves anger, bitterness, and jealousy. Gratitude is a meta strategy for happiness. Cultivate an attitude of gratitude to be happier in life.
According to Edward Deiner, “Happiness doesn’t just feel good. It is good for you and for society. Happy people are more successful, have better relationships, are healthier and live longer.”
Apart from experiencing positive emotions, one must be engaged in a creative pursuit, and have a purpose in life. If you have an engaged and meaningful life, you are experiencing flourishing in life.
The individual must also have a positive outlook of life, full of hope and optimism, coupled with positive relationships and strong social support system. The person must always strive for positive accomplishments in life that become foundation stones for lasting happiness.
A person who has strived for positive accomplishments experiences authentic happiness and a greater sense of well-being.
Magic Triangle
People that exhibit flourishing are engaged in social participation and people that are engaged in social participation exhibit flourishing. Along with personal achievement in their life, they also focus on civic duty and social engagement.
According to Stefan Klein, “A civic sense, social equality, and control over our own lives constitute the magic triangle of well-being in society.”
Features of Flourishing
To flourish, an individual must also have a good measure of self-esteem, vitality, resilience, and self-determination. We must learn to be resilient in handling day-to-day problems that are common and thinking more realistically and flexibly about the problems we encounter.
Flourishing is not something that you can find, acquire, or achieve directly. You must get the conditions right and then wait. Just as plants need sun, water, and good soil to thrive, people need love, work, and a connection to something larger.
Jonathan Haidt has expressed it succinctly, “It is worth striving to get the right relationships between yourself and others, between yourself and your work, and between yourself and something larger than yourself.
“If you get these relationships right, a sense of purpose and meaning will emerge. Happiness requires changing yourself and changing your world. It requires pursuing your own goals and fitting in with others.”
Please spare a while and answer the following questions honestly:
Taking all things together, how happy would you say you are?
Do you love learning new things?
Do you generally feel that what you do in your life is valuable and worthwhile?
In general, do you feel very positive about yourself?
Are you always optimistic about your future?
When things go wrong in your life, do you bounce back to normal soon?
Are there people in your life who really care about you?
Your answers to these questions are indicative of the following features of your personality:
Positive emotion
Engagement, interest
Meaning, purpose
Self-esteem
Optimism
Resilience
Positive relationships
Based on their research in each of the twenty-three European Union nations, Felicia Huppert and Timothy So of the University of Cambridge have defined flourishing.
According to them, to flourish an individual must have all the core features – positive emotions, engagement, and meaning – and three of the six additional features – self-esteem, optimism, resilience, vitality, self-determination, and positive relationships.
According to their findings, Denmark leads Europe, with 33 percent of its citizens flourishing. The United Kingdom has about half that rate, with 18 percent flourishing; Russia sits at the bottom, with only 6 percent of its citizens flourishing.
When individuals flourish, health, productivity, and peace follow. According to an estimate, 51 percent of the people of the world will be flourishing by the year 2051.
“By happiness I mean a deep sense of flourishing that arises from an exceptionally healthy mind. This is not a mere pleasurable feeling, a fleeting emotion, or a mood, but an optimal state of being. Happiness is also a way of interpreting the world, since it may be difficult to change the world, it is always possible to change the way we look at it.”
Matthieu Ricard
♥ ♥ ♥ ♥
Please click on the following links to read previously published posts “Positive Education” 👉
A Pathway to Authentic Happiness, Well-Being & A Fulfilling Life! We teach skills to lead a healthy, happy and meaningful life.
The Science of Happiness (Positive Psychology), Meditation, Yoga, Spirituality and Laughter Yoga. We conduct talks, seminars, workshops, retreats and training.
(श्री सुरेश पटवा जी भारतीय स्टेट बैंक से सहायक महाप्रबंधक पद से सेवानिवृत्त अधिकारी हैं और स्वतंत्र लेखन में व्यस्त हैं। आपकी प्रिय विधा साहित्य, दर्शन, इतिहास, पर्यटन आदि हैं। आपकी पुस्तकों स्त्री-पुरुष “, गुलामी की कहानी, पंचमढ़ी की कहानी, नर्मदा : सौंदर्य, समृद्धि और वैराग्य की (नर्मदा घाटी का इतिहास) एवं तलवार की धार को सारे विश्व में पाठकों से अपार स्नेह व प्रतिसाद मिला है। आज से प्रत्यक शनिवार प्रस्तुत है यात्रा संस्मरण – हम्पी-किष्किंधा यात्रा।)
यात्रा संस्मरण – हम्पी-किष्किंधा यात्रा – भाग-१७ ☆ श्री सुरेश पटवा
हम लोग हम्पी भ्रमण करके शाम को सात बजे होटल वापस पहुंचने वाले थे। तभी राजेश जी ने बस में ही सभी को हनुमान महोत्सव और शोधपत्र वाचन हेतु होटल के कॉन्फ्रेंस हॉल में आठ बजे तक पहुंचने के निर्देश दिए। सभी हल्का आराम कर स्नान आदि करके नियत स्थान पर पहुंच मुख्य अतिथि कन्नड़ विश्वविद्यालय के कुलपति प्रो बी. डी. परमशिवमूर्ति का इंतज़ार करने लगे। मुख्य अतिथि साढ़े आठ बजे पहुँचे।
इस प्रकार हनुमान महोत्सव का मुख्य आयोजन 29 सितंबर को कन्नड़ विश्वविद्यालय के कुलपति प्रो बी. डी. परमशिवमूर्ति के मुख्य आतिथ्य और डॉक्टर राजेश श्रीवास्तव की अध्यक्षता में आरम्भ हुआ। इस अवसर पर रामायण केन्द्र की पत्रिका उर्वशी के हनुमान विशेषांक सहित अन्य पुस्तकों का लोकार्पण भी किया जाएगा। हम्पी विश्वविद्यालय के अनेक प्रोफेसर और यात्रा के साथियों ने हनुमान प्रसंग पर अपने शोधपत्र प्रस्तुत किए। सभी अतिथियों का अभिनंदन किया गया। हमने भी “सर्वकालिक प्रबंधन गुरु हनुमान” शोध पत्र निम्नानुसार प्रस्तुत किया।
☆ शोध पत्र – सर्वकालिक प्रबंधन गुरु हनुमान ☆
इस समय, जब भारतीय अर्थ व्यवस्था उड़ान भरने (टेक ऑफ़ स्टेज) को तैयार है। प्रबंधन सूत्रों के पौराणिक आधार खोजना हमारी आवश्यकता है कि किस तरह अत्याधुनिक प्रबंधकीय सिद्धांत सनातन वांग्मय साहित्य में समाविष्ट रहे हैं।
हमने स्टेट बैंक में 37 वर्ष सेवा की है, जिसमें से 32 वर्ष प्रशासन-प्रबंधन के विभिन्न उच्चतम पदों पर कार्य निष्पादन किया है। 05 वर्ष बैंक के प्रशिक्षण केंद्र में बैंक प्रबंधकों को प्रबंधकीय प्रशिक्षण दिया है। मध्यभारत ग्रामीण बैंक में तीन वर्ष महाप्रबंधक (प्रशासन) पद पर कार्यरत रहे। इस दौरान नेतृत्व क्षमता और प्रबंधन पर अनेक पुस्तकों का अध्ययन किया था। उनमें स्टीफन रिचर्ड कोवे (Stephen Richard Covey) द्वारा लिखित पुस्तक “सेवन हैबिट्स ऑफ़ हाईली इफेक्टिव पीपल” एक अद्भुत किताब है। जिसमें व्यवस्थित कार्य निष्पादन द्वारा वांछित परिणाम प्राप्ति हेतु 07 ऐंसी आदतों का उल्लेख किया गया है, जो जीवन में लक्ष्य हासिल करने हेतु आवश्यक होती हैं। यह पुस्तक जीवन प्रबंधन की गीता कही जा सकती है।
यह एक अद्भुत संयोग है कि बाईसवीं सदी में उद्भूत प्रबंधन सिद्धांत त्रेता युग में हनुमान जी द्वारा प्रयोग किए जा रहे थे। इसीलिए पूर्व अमरीकी राष्ट्रपति बराक ओबामा मुस्लिम होकर भी हनुमान जी की छोटी सी धातु प्रतिमा अपने साथ रखते थे। यहाँ सनातन दर्शन की सर्वकालिक महानता परिलक्षित होती है। हम इन सात आदतों का विश्लेषण हनुमान जी के जीवन वृत्त से करेंगे।
हम जानते हैं कि एक उम्र के बाद आदमी आदतों का पुंज होता है। लेकिन ये आदतें जिन पर हम बातें करेंगे कुछ अलग क़िस्म की हैं। इन्हें होशोहवास में सीखना और ग्रहण करना पड़ता है। इन आदतों से मानसिक तनाव के बग़ैर उभरती प्रभावशीलता (इफेक्टिवनेस) से वांछनीय परिणाम प्राप्त करके उन परिणामों की सम्भाल की जा सकती है। इनके पालन से तनाव प्रबंधन स्वमेव होता चलता है।
प्रबंधकीय क्षमता का आधार नैतिक आचरण और व्यक्ति में निहित मूल्य होते हैं। लेखक नैतिकता के साथ मूल्यों को संयुक्त करके सार्वभौमिक कालातीत सिद्धांत विकसित करने की बात करता है। ऐसा करने के लिए सिद्धांतों और मूल्यों को अलग करना पड़ता है। लेखक सिद्धांतों को अंतर्वैयक्तिक संबंधों के प्रभावी नियमों के रूप में देखता है, जिसके दर्शन हमें हनुमान जी के व्यक्तित्व में होते हैं। जबकि व्यक्तिपरक आंतरिक मूल्य उनके व्यक्तित्व के अविभाज्य अंग हैं। मूल्य लोगों के व्यवहार को नियंत्रित करते हैं, जबकि सिद्धांत अंततः परिणाम निर्धारित करते हैं। हनुमान के जीवन वृत्त में कर्तव्य परायणता मूल्य और स्वामीभक्ति सिद्धांत दृष्टिगोचर होते हैं। पुस्तक में सात आदतों को एक श्रृंखला में प्रस्तुत किया गया है, जो निर्भरता से आत्म निर्भरता तदुपरांत परस्पर निर्भरता से सुखद कार्यप्रणाली द्वारा जीवन की राह आसान बनाते हैं।
दो लोग एक ही चीज़ को दो अलग दृष्टिकोण से देख सकते हैं। उन्हें एक बिंदु पर आकर परिपक्वता स्थापित करना होता है। परिपक्वता के तीन क्रमिक चरण हैं: निर्भरता, आत्मनिर्भरता और अन्योन्याश्रय। जन्म के समय, हर कोई निर्भर होता है, और निर्भरता के लक्षण लंबे समय तक बने रह सकते हैं; फिर वह परिवार और मित्रों के सहयोग से आत्मनिर्भर होना आरम्भ करता है। यह परिपक्वता की पहली अवस्था है। इस अवस्था में तीन आदतें जीवन प्रबंधन की नींव रखती हैं।
*
पहली तीन आदतों में से प्रत्येक का उद्देश्य व्यक्ति को आत्म निर्भरता प्राप्त करने में मदद करना है। हम देखते हैं कि हनुमान जी जन्म से ही आत्मनिर्भर हैं। पहली तीन आदतों के बाद की तीन आदतों का उद्देश्य परस्पर निर्भरता प्राप्त करने में मदद करना है, और सातवीं आदत का उद्देश्य इन उपलब्धियों को बनाए रखने हेतु सतत तैयारी में निहित है। हनुमान के व्यक्तित्व में इन सात आदतों का विस्मयी समावेश देखने को मिलता है। इसका अर्थ यह हुआ कि हिंदुओं के दर्शन में प्रबंधन के गुणों का समावेश रहा है। जिन्हें कल्पनाशीलता से पुराणों में उतारा गया था। इन्हें जानने और समझने की ज़रूरत है।
पहली तीन आदतों का लक्ष्य शिशुवत पराधीनता से आत्म निर्भरता द्वार आत्म-निपुणता का विकास करना है।
पहली आदत : “सतत सक्रियता” (Proactive)
सक्रियता पहली आदत है, जो हनुमान जी को निरंतर परिणाम प्राप्ति में सहायक होती है। इससे हनुमान जी की सक्रियता का पता चलता है। वे जन्मते ही सूर्य के पास पहुँच जाते हैं। पूरे जीवन निष्क्रिय परिलक्षित नहीं होते हैं।
सक्रियता का अर्थ है अपने ज्ञान और अनुभवों को सृजनात्मक विश्लेषण बुद्धि द्वारा श्रेष्ठ कार्यों में सतत लगाए रखना। बाहरी प्रतिक्रिया की जिम्मेदारी लेना, सकारात्मक प्रतिक्रिया देने और स्थिति को सुधारने के लिए पहल करना। जब उपलब्धि का वातावरण बनने लगता है तब विरोधी आपको उत्तेजित करने की कोशिश करते हैं। जैसे लंका जाते समय हनुमान जी को सुरसा उन्हें रोकने की कोशिश करती है। तब हनुमान बुद्धिमत्ता से उसका वचन पूरा करके निकल जाते हैं। “उत्तेजना और प्रतिक्रिया के बीच यह चुनने का अधिकार आपका है कि कैसे प्रतिक्रिया करनी है”, और आपकी सहमति के बिना कोई भी आपकी भावना को चोट नहीं पहुंचा सकता है। लेखक किसी की प्रतिक्रियाओं पर और उसके प्रभाव के केंद्र पर ध्यान केंद्रित करने पर चर्चा करते हैं।
आदत 2: “परिणाम को ध्यान में रखकर शुरुआत करना” (Begin with the end in mind)
लेखक इस बात पर जोर देता है कि आपका ध्यान अंतिम परिणाम पर केंद्रित होना चाहिए अर्थात् जीवन का “एक व्यक्तिगत मिशन” निर्धारित कर उस दिशा में काम करें। आपको संकल्पना करना है कि आपको भविष्य में कैसे याद किया जाना चाहिए? प्रभावी होने के लिए आपको उसी दिशा में सिद्धांतों के आधार पर कार्य करने और अपने मिशन की लगातार समीक्षा करने की आवश्यकता है।
हनुमान जी का मिशन पहले सुग्रीव की सेवा उसके बाद श्रीराम की सेवा में जीवन अर्पण करना था। आज भी उन्हें इसी रूप में स्मरण किया जाता है। आपकी सक्रियता मिशन की दिशा में होनी चाहिए। आपको यह निश्चित करना आवश्यक है कि संसार जीवन की संध्या में आपको किस रूप में जाने- एक प्रबुद्ध आदमी, धनवान व्यक्ति, त्यागी पुरुष या भले दयालु दानी इंसान या लालची दुश्चरित्र व्यक्ति। तदनुसार संकल्पित छवि के अनुसार मिशन आपके जीवन निर्वाह का तरीक़ा हो।
आदत 3: “प्राथमिकता तय करते रहें” (Put first thing first)
आपको अपनी प्राथमिकताओं को अत्यावश्यक (Urgent) और महत्वपूर्ण Important) में बाँट कर कार्य निष्पादन करना चाहिए। इस पद्धति से कार्य निष्पादन के चार युग्म बनते हैं।
1. अत्यावश्यक (Urgent) और महत्वपूर्ण Important)।
कौन सा काम अत्यावश्यक है और कौन सा महत्वपूर्ण है, अत्यावश्यक कार्य का निपटान पहले हो चाहे वह कितना भी कठिन क्यों न हो। जैसे लंका जाकर सीता माता का पता लगाना और रावण के दरबारियों व निवासियों को आतंकित करना है। जब लक्ष्मण को शक्ति लगती है तब जड़ी-बूटी लाना अत्यावश्यक हो गया था। तब हनुमान भरोसे पर खरा उतरते हैं। यदि आपको यात्रा पर जाना है तो समय पर आरक्षण करवाना अत्यावश्यक है, उसे निपटायें।
2. अत्यावश्यक नहीं लेकिन महत्वपूर्ण
कार्य सूची में अत्यावश्यक कार्य लंबित न हो तब महत्वपूर्ण कार्यों को हाथ में लें, इन्हें पूरा करने की योजना बनाएँ। निठल्ले ना बैठ जाएँ। लंका से लौटकर हनुमान वहाँ की स्थितियों के अनुसार सैनिकों को तैयार करते हैं। आपको यात्रा पर जाना है। आरक्षण हो गया है तो यात्रा का बैग तैयार करके रख लें। अंतिम समय की प्रतीक्षा में तनाव पैदा होता है, ख़ाली समय का सदुपयोग उत्तम नीति है।
3. अत्यावश्यक लेकिन अमहत्वपूर्ण
कोई कार्य अत्यावश्यक है लेकिन महत्वपूर्ण नहीं लगता फिर भी उसे निरंतर करते रहना है, जैसे नियमित व्यायाम, निरंतर अध्ययन और आपसी संबंधों को मज़बूत करना। हनुमान व्यायाम द्वारा तंदुरुस्त रहते हैं और सेना की तैयारी में निरंतर रत रहते हैं।
4. अनावश्यक और अमहत्वपूर्ण।
यह देखा गया है कि लोग अक्सर दूसरों या जिन चीजों पर उनका कोई प्रभाव या अधिकार नहीं होता है, उन फ़िज़ूल कार्यों पर अनावश्यक समय और ऊर्जा खर्च करते रहते हैं। इस तरह के तुच्छ ध्यान भटकाने वाली चीजों पर ध्यान ना देकर आप सार्थक योजना बनाने में संलग्न होते रह सकते हैं। हनुमान कभी निठल्ले नहीं बैठते।
लेखक का मत है कि लोगों को अपना अधिकांश समय पद्धति I और II पर खर्च करना चाहिए, लेकिन कई लोग पद्धति IV में बहुत अधिक समय बिताते हैं। पद्धति तीन निरंतर करने वाले कार्य हैं।
हनुमान के जीवन से सीख मिलती है कि वे ज़रूरत होने कर अत्यावश्यक कार्यों हेतु उपलब्ध होते हैं। अनावश्यक कार्यों में ऊर्जा और समय नष्ट नहीं करते।
ये पहली तीन आदतें ख़ुद के आंतरिक प्रबंधन से संबंधित हैं।
(आज प्रस्तुत है गुरुवर प्रोफ. श्री चित्र भूषण श्रीवास्तव जी द्वारा रचित – “कविता – अपना भारत…” । हमारे प्रबुद्ध पाठकगण प्रो चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’ जी काव्य रचनाओं को प्रत्येक शनिवार आत्मसात कर सकेंगे.।)
☆ काव्य धारा # 218 ☆
☆ शिक्षाप्रद बाल गीत – अपना भारत… ☆ प्रो चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’ ☆
(वरिष्ठ साहित्यकार श्री प्रदीप शर्मा जी द्वारा हमारे प्रबुद्ध पाठकों के लिए साप्ताहिक स्तम्भ “अभी अभी” के लिए आभार।आप प्रतिदिन इस स्तम्भ के अंतर्गत श्री प्रदीप शर्मा जी के चर्चित आलेख पढ़ सकेंगे। आज प्रस्तुत है आपका आलेख – “रंग में भंग…“।)
अभी अभी # 627 ⇒ रंग में भंग श्री प्रदीप शर्मा
मैं रंगों की होली नहीं खेलता, और भांग नहीं पीता। मुझे रंग से परहेज है, होली से नहीं। मुझे होली से नहीं, रंग और गुलाल से एलर्जी है, एलर्जी का मतलब वही सर्दी जुकाम और सांस की शिकायत।
मैं यह भी जानता हूं कि रंग में भंग नहीं मिलाई जाती और भंग में कोई रंग नहीं मिलाया जाता, फिर भी रंग और भंग जितनी जल्दी चढ़ते हैं, उतनी जल्दी उतरते नहीं। रंग लगाते हैं और भंग को चढ़ाते हैं। ।
भंग, भांग का ही शॉर्ट फॉर्म है और इसे शिवजी की बूटी भी कहते हैं। इसे ठंडाई के साथ छाना जाता है। ठंडाई भांग नहीं होती, इसमें भाग की तरह नशा नहीं होता, लेकिन माल पड़ा होता है, जो स्वास्थ्यवर्धक होते हुए दिमाग में तरावट लाती है।
रंगों की मस्ती में अगर भंग की तरंग शामिल हो जाए, तो रंग बरसने लगता है। वैसे तो रंगों का अपना नशा होता है, जिसमें कुछ हद तक प्रेम भी शामिल होता है। किसी को रंगना आत्मिक प्रेम का प्रदर्शन भी होता है और कहीं कहीं यह केवल शारीरिक होकर ही रह जाता है। ।
जब रंग और भंग अपने शबाब पर होते हैं, तब देह अपना अस्तित्व खो देती है। अजब मस्ती का आलम होता है। चेहरे अपनी पहचान खो बैठते हैं, जिसके साथ अस्मिता और अहंकार भी कहीं दुबककर बैठ जाते हैं। छोटों बड़ों और स्त्री पुरुष का भेद भी गायब हो जाता है। इसे ही तो शायद एक रंग में रंगना कहते हैं।
वैस रंग, रंग होता है, और नशा, नशा। इन्हें एक दूसरे से दूर ही रखा जाए तो अच्छा, क्या पता, कब रंग में भंग हो जाए। भंग का रंग, और रंग में भंग हमने देखा है, और वह भी कॉलेज के दिनों में। बात बहुत पुरानी है, लेकिन यादगार है। ।
परीक्षा और होली का त्योहार सदा से साथ साथ चले आ रहे हैं। छात्र मन मसोसकर परीक्षा की तैयारी किया करते हैं, जब कि उनका मन होली खेलना चाहता है। हम भी मन मसोसकर परीक्षा की तैयारी कर रहे थे, जब कि आसपास होली का माहौल था।
हमारा जमाना कंबाइंड स्टडी का था। मिल जुलकर पढ़ने से मन भी लग जाता था और परीक्षा के इम्पोर्टेंट भी हाथ लग जाते थे। मेरा कमरा तीन चार सहपाठियों और नमकीन, सेंव परमल से सुसज्जित रहता था। चाय पानी और नाश्ते के साथ हम परीक्षा की तैयारी किया करते थे। ।
एक दिन भरी दोपहर में, हमारे बड़े भाई साहब हम पढ़ाकू छात्रों पर मेहरबान हुए और हम सबके लिए मैंगो ज्यूस भिजवा दिया। वे नहीं जानते थे, ज्यूस में हल्की सी भांग मिली है। हम तो खैर अनजान थे ही, सूत गए।
इसी बीच भरी दोपहर में हमारे एक मित्र साइकिल पर तशरीफ लाए। वे हमें गलती से बुद्धिमान छात्र मानते थे, और इम्पोर्टेंट के चक्कर में बड़ी दूर से, उम्मीद लेकर आए थे। हम सब उनके इस प्रयोजन से भी अनभिज्ञ थे। ।
गर्मी के कारण उनका चेहरा लाल और तमतमाया लग रहा था। किसी मित्र ने भंग की तरंग में पूछ लिया, क्या बात है, सतीश भाई, कैसे आना हुआ। आप भी क्या चढ़ाकर आए हो। उनका गर्मी से तमतमाया चेहरा अब और लाल हो गया और वे बिना कुछ कहे, चुपचाप बिना कुछ कहे रवाना हो गए।
बात आई गई हो गई। लेकिन बाद में पता चला, वे हमारे अशिष्ट व्यवहार और हल्के मजाक से आहत होकर वापस चले गए थे। वे बड़े संजीदा और सुसंस्कृत परिवार से थे और उनको खास कर मुझसे इस तरह के व्यवहार की उम्मीद नहीं थी। परीक्षा के दिनों में कौन किसको भाग पिलाता है, और वह भी मेरे जैसा तथाकथित जिम्मेदार मित्र। ।
उनको समझाने में और सामूहिक खेद प्रकट करने में बहुत समय लगा। लेकिन बिना रंग के भी रंग में भंग हो सकता है, यह सबक हमने उन परीक्षा के दिनों में सीख ही लिया..!!
☆ सौ. हेमलता मिश्रा “मानवी”, डॉ. प्रेरणा उबाळे एवं श्री भगवान वैद्य “प्रखर” जी महाराष्ट्र राज्य हिन्दी साहित्य अकादमी पुरस्कार सम्मान से सम्मानित किए जाएंगे – अभिनंदन ☆
मुंबई, ई-अभिव्यक्ति के सम्माननीय, वरिष्ठ एवं प्रबुद्ध साहित्यकार सौ. हेमलता मिश्रा “मानवी”, डॉ. प्रेरणा उबाळे एवं श्री भगवान वैद्य “प्रखर” जी 18 मार्च 2025 को शाम 6.30 बजे रंगशारदा ऑडिटोरियम, मुंबई में महाराष्ट्र राज्य हिन्दी साहित्य अकादमी पुरस्कार सम्मान से सम्मानित किए जाएंगे।
इन साहित्यकारों को निम्नलिखित पुरस्कारों से सम्मानित किया जाएगा।
फणीश्वरनार्थ रेणू पुरस्कार (लोकसाहित्य) – सौ. हेमलता “मानवी” को उनकी कृति “सप्तपणी” के लिए रजत पुरस्कार एवं रु.50,000/- की राशि
काका कालेलकर पुरस्कार (जीवनी – परक साहित्य) – श्री. भगवान वैद्य “प्रखर” को उनकी कृति “… रुको नहीं पथिक” के लिए कांस्य पुरस्कार एवं रु.25,000/- की राशि
मामा वरेरकर पुरस्कार (अनुवाद) – डॉ. प्रेरणा उबाळे को उनकी कृति “शुन:शेप” के लिए कांस्य एवं रु.25,000/- की राशि
ई- अभिव्यक्ति परिवार की ओर से सौ. हेमलता मिश्रा “मानवी”, डॉ. प्रेरणा उबाळे एवं श्री भगवान वैद्य “प्रखर” जीको इस विशिष्ट उप्लब्धि के लिए हार्दिक बधाई एवं शुभकमनाएं
संपादक मण्डल
ई-अभिव्यक्ति (हिन्दी)
≈ श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’ ≈
आपल्याकडे सणांची रेलचेल असल्यामुळे आपण खरंच खूप नशीबवान आहोत. कायम कुठला ना कुठला सण आपल्याकडे साजरा होत असतो आणि आपल्या सगळ्यांना आनंद देत असतो. असाच एक सण आज आहे आणि तो म्हणजे होळी.
मराठी वर्षाचा शेवटचा महिना फाल्गुन आणि या महिन्यातली पोर्णिमा, या दिवशी होळी हा सण असतो. या सणाच्या मागे एक सुंदर पौराणिक कथा आहे ती अशी —
फार पूर्वी हिरण्यकश्यपू नावाचा बलवान राक्षस होता. तो स्वतःला देवांपेक्षाहि बलवान समजायचा. त्याच्या मुलाचे नाव होते प्रल्हाद. प्रल्हाद हा विष्णुभक्त होता आणि तो कायम विष्णु नामस्मरण करत असायचा. हिरण्यकश्यपूला हे मुळीच आवडायचे नाही. त्याला विष्णु नामस्मरण करण्या पासून परावृत्त करण्याचा त्यांनी खूप प्रयत्न केला, पण प्रल्हाद कधी ऐकत नव्हता.
शेवटी हिरण्यकश्यपूने प्रल्हादला ठार मारण्याचे ठरवले. हिरण्यकश्यपूची बहिण होती होलीका. ती पण राक्षसीवृत्तीची होती. तिला असे वरदान होते की तिला अग्नी काही करू शकणार नाही. म्हणून हिरण्यकश्यपूने लाकडाची चिता रचली, त्यावर होलिकेला बसविले आणि तिच्या मांडीवर प्रल्हादला बसविले. चिता पेटवली. झाले उलटेच प्रल्हादच्या भक्तीमुळे प्रल्हादला काहीच झाले नाही आणि होलिका जळून खाक झाली. तेव्हा आकाशवाणी झाली – होलिकेला दिलेले वरदान हे चुकीच्या कार्याकरता वापरले, म्हणून ते निष्क्रिय झाले. हा दिवस होता फाल्गुन पौर्णिमेचा आणि त्याच दिवशी आपण साजरी करतो होळी.
लोक मनोभावे होळीची पूजा करतात, होळीला प्रसाद दाखवतात, होळीला प्रदक्षिणा करतात.
होळीच्या दिवशी लाकडे, गोवऱ्या, जमा करून होळी पेटवली जाते. फार पूर्वी, सांकेतिक म्हणजे अगदी छोट्या प्रमाणावर होळी पेटवून हा सण साजरा होत असावा.
आता हळूहळू सगळ्याच सणांमध्ये मूळ कल्पना बाजूला राहून दिखावा वाढवण्याकडे सगळ्यांचा कल आहे. होळी हा सण पण त्यामध्ये एक आहे. चौकाचौकात, सोसायट्यांमध्ये, काही सार्वजनिक ठिकाणी होळ्या पेटतात. काही ठिकाणच्या होळ्या खूपच मोठ्या प्रमाणावर असतात.
भरपूर लाकडे आणि काय काय ते जाळले जाते आणि भरपूर धूर होतो, प्रदूषण होत असते. काहीजण होळी करता केलेला प्रसाद होळीमध्ये अर्पण करतात. म्हणजे अन्न पण वाया जात असते. काय बरोबर आहे आणि काय चूक आहे हा ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे.
होळी सण साजरा करण्यामागची मूळ कल्पना अशी होती की या दिवशी आपण सगळ्यांनी आपल्या वाईट आचार-विचारांना तिलांजली द्यावी आणि आपल्या मनातील वाईट विचारांना होळीच्या आगीत जाळून खाक करावे.
आपण या वर्षीची होळी, होळीच्या मागची मूळ संकल्पना मनात ठेवून साजरी करायची का? आपल्या मनामधले इतरांविषयीचे वाईट विचार, आपली वाईट प्रवृत्ती, आपल्या वाईट सवयी, अशा सगळ्या वाईट लेबल असणाऱ्या आपल्या पैलूंना आपण आज होळीमध्ये कायमस्वरूपी अर्पण करूया.
असे केले तर येणारे संपूर्ण वर्ष आपल्याला आणि आपल्याशी संबंध येणाऱ्यां सगळ्यांना सुखा-समाधानाचे जाईल आणि आनंदाचे जाईल, अशी आकाशवाणी नक्कीच होईल!!!!
होळीच्या तुम्हाला, तुमच्या परिवार सदस्यांना आणि तुमच्या मित्रमैत्रिणींना खूप खूप शुभेच्छा!