हिन्दी साहित्य – कविता ☆ “श्री रघुवंशम्” ॥ हिन्दी पद्यानुवाद सर्ग # 14 (46-50)॥ ☆ प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’ ☆

॥ श्री रघुवंशम् ॥

॥ महाकवि कालिदास कृत श्री रघुवंशम् महाकाव्य का हिंदी पद्यानुवाद : द्वारा प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’

☆ “श्री रघुवंशम्” ॥ हिन्दी पद्यानुवाद सर्ग #14 (46 – 50) ॥ ☆

रघुवंश सर्ग : -14

 

परशुराम ने किया था माँ पर कठिन प्रहार।

पिता की आज्ञा मात्र थी उस कृति का आधार।।46अ।।

 

गुरूजन के आदेश का बिना सोच हो मान।

इससे आज्ञा का किया लक्ष्मण ने सम्मान्।।46ब।।

 

खुशी खुशी सीता चढ़ी रथ पर मन अनुकूल।

थे सुमंत्र रथ सारथी, लक्ष्मण के मन शूल।।47।।

 

सीता ने यह वन गमन समझा प्रिय का प्यार।

कभी कल्पतरू सा जो था, अब वह था तलवार।।48।।

 

गुप्त रखी थी लखन ने सीता से जो बात।

कही दाहिने नेत्र ने फड़क, किया आघात।।49।।

 

नेत्र-स्फुरण अपशकुन मन में बढ़ा विषाद।

सीता ने, ‘शुभ हो’ कहा, किया राम को याद।।50।।

 

© प्रो. चित्र भूषण श्रीवास्तव ‘विदग्ध’   

A १, विद्युत मण्डल कालोनी, रामपुर, जबलपुर. म.प्र. भारत पिन ४८२००८

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares

ई-अभिव्यक्ति – संवाद ☆ २० मार्च – संपादकीय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित ☆ ई-अभिव्यक्ति (मराठी) ☆

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

? ई -अभिव्यक्ती -संवाद ☆  २० मार्च -संपादकीय – श्री सुहास रघुनाथ पंडित – ई – अभिव्यक्ती (मराठी) ?

बाळ  सीताराम मर्ढेकर बाळ सीताराम मर्ढेकर (१ दिसंबर १९०९ – २० मार्च १९५६) 

मराठी नवकवितेचे आद्य प्रवर्तक असे ज्यांना संबोधले जाते त्या बा.सी.मर्ढेकर यांचा आज स्मृतीदिन.कवी केशवसुतांनंतरचे  युगप्रवर्तक कवी म्हणून मर्ढेकरांचे नाव घेतले जाते.जोष,ठसठशीतपणा,

निर्भिडपणा,आशयसंपन्न नव्या प्रतिमा,धक्का देणा-या दोन विभिन्न कल्पनांची घातलेली सांगड ही त्यांच्या काव्याची ठळक वैशिष्ट्ये आहेत.

फर्ग्युसन महाविद्यालयातून बी.ए. झाल्यावर त्यानी काही दिवस टाईम्स ऑफ इंडिया मध्ये संपादकीय विभागात व नंतर अध्यापक म्हणून नोकरी केली.त्यानंतर ते आकाशवाणीत रूजू झाले.

इंग्लंडमध्ये वास्तव्यास असताना त्यांनी तेथील वांड्मयीन चळवळीळीचा अभ्यास केला.अनेक श्रेष्ठ साहित्यिक व समीक्षक यांच्या विचारांचा त्यांच्यावर प्रभाव पडला.बदलते सामाजिक जीवन,ताणतणाव,जीवनाची तीव्र गतीमानता,सर्वसामान्य माणसाची अगतिकता त्यांच्या काव्यातून प्रतिबिंबीत झालेले दिसतात.

शिशिरागम हा त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह.त्यानंतर काही कविता  , व आणखी काही कविता हे दोन संग्रह आले.तांबडी माती,रात्रीचा दिवस,पाणी या कादंब-यांचे लेखन त्यांनी केले.कर्ण नावाची संगितिका व नटश्रेष्ठ नावाचे नाटकही त्यांनी लिहिले.पण काव्यलेखनातच त्यांनी स्वतःचे स्थान निर्माण केले.

काव्याबरोबरच त्यांनी साहित्य समीक्षाही केली आहे.सौंदर्य आणि साहित्य,वाड्मयीन महात्मा,आर्टस् अॅन्ड मॅन हे त्यांचे समीक्षा ग्रंथ प्रसिद्ध आहेत.

20मार्च 1956 रोजी त्यांचे निधन झाले.त्यांचे स्मृतीस अभिवादन! 🙏

☆☆☆☆☆

श्री सुहास रघुनाथ पंडित

ई-अभिव्यक्ती संपादक मंडळ

मराठी विभाग

संदर्भ : मराठीसृष्टी, विकिपीडिया.

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – कवितेचा उत्सव ☆ माझे दुःख… ☆ श्री रवींद्र सोनावणी ☆

श्री रवींद्र सोनावणी

? कवितेचा उत्सव ?

☆ माझे दुःख… ☆ श्री रवींद्र सोनावणी ☆ 

दुःख झाले एवढे की, आसवांना वाट नाही

तो किनारा दूर झाला, नाविकाला घाट नाही ||धृ.||

 

लाट आली, लाट गेली

जाहल्या ताटातुटी..

ऐन माध्यानी सुखाच्या

दाटले तम भोवती,

शुक्रतारा निखळला जो, तो पुन्हा दिसणार नाही ||१||

 

या मनाच्या मर्मबंधी

स्मरण यात्रा राहिली,

वेदना लपवून पोटी

जी जिवाने साहीली,

मंद झालेल्या प्रकाशी, सावली दिसणार नाही ||२||

 

हात हातातून सुटला

अंतरीचा बंध तुटला,

पंख तुटल्या पाखराला

सांत्वनाने धीर कुठला ?

आसवांची तेवणारी, ज्योत ही विझणार नाही ||३||

 

© श्री रवींद्र सोनावणी

निवास :  G03, भूमिक दर्शन, गणेश मंदिर रोड, उमिया काॅम्पलेक्स, टिटवाळा पूर्व – ४२१६०५

मो. क्र.८८५०४६२९९३

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – कवितेचा उत्सव ☆ होळीचा रंग… ☆ श्रीशैल चौगुले

श्रीशैल चौगुले

? कवितेचा उत्सव ?

☆ होळीचा रंग.. ☆ श्रीशैल चौगुले ☆

रंग ऊधळतील दिशा

मनात भिजवीत आशा

होळी सप्तल इंद्रधनू

जीवन अनुभूती श्रुषा.

 

ओल्या संस्कृतीचा हा रंग

संस्काराने ओलेते अंग

प्रेम-भक्तीचा मैत्र संग

जणू गोकूळी राधा-श्रीरंग.

 

भेटी-गाठी नव्या जुन्या त्या

भरुन जाईल अंतरंग

ऋणानूबंध माणूसकीत

भेद विसरुन होळीत दंग.

 

 © श्रीशैल चौगुले

९६७३०१२०९०

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – कवितेचा उत्सव ☆ मर्ढेकरांची कविता… ☆ कै बाळ सीताराम मर्ढेकर  ☆

? कवितेचा उत्सव ?

☆ मर्ढेकरांची कविता… ☆ कै बाळ सीताराम मर्ढेकर ☆

 (१ दिसंबर १९०९ – २० मार्च १९५६)

        ह्या दुःखाच्या कढईची गा

        अशीच देवा घडण असू दे

        जळून गेल्या लोखंडातही

        जळण्याची,पण पुन्हा ठसू दे

        कणखर शक्ती,ताकद

        जळकट.

 

       मोलाची पण मलूल भक्ती

       जशी कुंतीच्या लिहिली भाळी,

       खिळे पाडूनी तिचे जरा ह्या

       कढईच्या दे कुट्ट कपाळी 

       ठोकुनी पक्के,काळे,बळकट

 

       फुटेल उकळी,जमेल फेस

       उडून जाईल जीवन वाफ

       तरी सांध्यांतून कढईच्या ह्या

       फक्त बसावा थोडा कैफ

       तव नामाचा भेसूर धुरकट

 

 – कै बाळ सीताराम मर्ढेकर 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – विविधा ☆ किल्ल्या… ☆ सौ ज्योती विलास जोशी ☆

सौ  ज्योती विलास जोशी

?  विविधा ?

☆ किल्ल्या… ☆ सौ ज्योती विलास जोशी

एक वेळ आयुष्याची गुरुकिल्ली सापडेल…नव्हे! ती नाही सापडली तरी मिळालेलं आयुष्य सरत राहील पण एखादी महत्वाची किल्ली नाही सापडली तर तेच आयुष्य किल्ली सापडेपर्यंत थांबतं.अत्यंत जिव्हाळ्याचा असा हा यक्षप्रश्न कधीतरी आयुष्यात एकदा सर्वांना पडतोच!

एका कुटुंबाचा विचार करता फ्लॅटची किल्ली, स्कूटरची किल्ली,कारची किल्ली, लॉकरची किल्ली, मोलकरणीला द्यायची डुप्लिकेट किल्ली, अशा अनेक किल्ल्या जपून ठेवाव्या लागतात. त्यातली एखादी जरी हरवली तर त्याची  संपूर्ण कुटुंबाला झळ लागते. आरोप दोषारोप यानं कुटुंबातलं वातावरण गढूळ होतं. छोटीशीच गोष्ट… परंतु लहान मोठ्याना तांडव करायला लावते. लपाछपीचा खेळ बराच वेळ चालतो आणि…… किल्ली सहजी सापडली तर मात्र ‘हुश्श्य’ असा उसासाचा सगळ्यांच्याच तोंडातून निघतो आणि नाट्याची इतिश्री होते.

समजा किल्ली नाहीच सापडली तर आपल्याकडे डुप्लिकेट किल्ल्या बनवणारी माणसं लगेच हाकेला ओ देतात. त्यांच्या किल्लीनं आपलं कुलूप खळकन उघडतं आणि थांबलेले क्षण लगेच पुढे सरकतात. कुठे हरवली असेल किल्ली? हा विचार करायला एका क्षणाचीही फुरसत आपल्याला नसते. योगायोगानं ती कधी नजरेला पडलीच तर. …. काय उपयोग आता? असं म्हणून लगेचंच  तिची किंमत शून्य होते..

क्षणभर मनांत विचार आला ….पूर्वीच्या काळी कधी किल्ल्या हरवत नसतील का? जानव्याला लावलेली, पोटाशी धरलेली, कमरेच्या केळात ठेवलेली, पदराच्या टोकाला बांधलेली, फडताळात बांधून ठेवलेली किल्ली जणू लाॅकर मध्येच असल्यासारखीच! कशी हरवेल बरं? लोकांची वृत्ती बदलली तसा कुलपाचा शोध लागला.जसे ते बेफिकीर झाले तसे किल्ल्या बनवणार्यांचा रोजगार वाढला.

या सर्वावर उपाय म्हणून लोकांनी स्वतःला एक शिस्त लावून घेतली की-होल्डर नावाची एक आकर्षक वस्तू घरात आली आणि सन्मानानं भिंतीवर विराजमान झाली. किल्ली कुटुंबातल्या कोणाचीही असो कितीही महत्त्वाची असो ती तिथेच असायची.क्षणभर ती तिथे दिसली नाही तरी हृदयाचे ठोके वाढायचे. ती किल्ली हरवू नये म्हणून आकर्षक की-चेन मध्ये तिला गुंफुन ठेवण्यात येऊ लागलं….

आताशा जसं जग हायटेक झालंय तशी कुलपाची संकल्पना बदलली. पर्यायानं किल्लीलाही पर्याय आले.चक्र आकडे वापरून तिजोऱ्या बंद होऊ लागल्या. दोन किल्ल्या असलेली कुलपं आली. इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक म्हणजेच विद्युत चुंबकीय किल्ल्या आल्या. पुढे किल्ल्यांच्या जागी बटनं आले. त्याही पुढे जाऊन आता पासवर्ड आला. प्रत्येकानं जपलेला पासवर्ड हाच त्याची किल्ली झाला. आता बाकी हद्द झाली.अंगठा, चेहरा यांच्या साह्यानेही कुलपे उघडू लागली.

अंगठा दाखवणे हा वाक्प्रयोगाचा अर्थच बदलला. नाहीं म्हणावयाचें झाल्यास, मूठ मिटून अंगठा किंवा नकार घंटा दाखवितात.दानाचं उदक देतांना सरळ तळहातावर पुढें बोटांवरून पाणी सोडतात पण पितरांस उदक देतांना वांकडा हात करून अंगठयावरून पाणी सोडतात त्यावरून, नाहीं म्हणणें, नकार देणें असा अर्थ होतो. अंगठा दाखवणे म्हणजे

फसविणें,ठकविणें,प्रथम आशा दाखवून शेवटीं धोका देंणें. पण आता अंगठा दाखवून काम फत्ते होऊ लागलं.’दिल सच्चा और चेहरा झुठा’ असही म्हणायची सोय राहिली नाही.नाही तर कुलूप रुसून बसायचं…….

 

© सौ ज्योती विलास जोशी

इचलकरंजी

मो 9822553857

[email protected]

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – जीवनरंग ☆ ☆ हार्मोनिअमचे सूर  – भाग 1 ☆ श्री उदय गोपीनाथ पोवळे ☆

श्री उदय गोपीनाथ पोवळे

? जीवनरंग ❤️

☆ हार्मोनिअमचे  सूर  – भाग 1 ☆ श्री उदय गोपीनाथ पोवळे ☆

ठाणे स्टेशनात शिरलो की आठवते ते ३० वर्षापुर्वीचे ठाणे स्टेशन. पूर्वीच्या स्टेशनच्या वाटा आणि आत्ताच्या वाटांमध्ये खूप बदल झाला आहे. आता सर्वत्र माणसेच माणसे. घुसमटलेले श्वास,  घामेजलेले स्पर्श,  धक्काबुक्की आणि सतत घाईत असलेली झपाझप पावले. जगण्याच्या धावपळीत जगणंच विसरलेले सगळे आणि आपणही त्याचा एक भाग कधी होतो ते कळत नाही. भाग नाही तर त्या गर्दीतला एक ठिपका. घड्याळ्याच्या काट्यावर चालणारे काटेकोर बंदिस्त आयुष्य. रोज तेच तेच बघत असलो तरी ती गर्दी मात्र नवीन असते. गर्दीचे चेहरे बदललेले असले तरी त्या नवीन गर्दीतला हताशपणा, हतबलता तीच असते. सकाळी कामावर जाताना असणारी घाई स्वतःशीच संवाद करायला लावून डोळ्यांवर झापडे लावून स्टेशनमधून जायला लावत असली तरी संध्याकाळी कामावरून येताना निवांतपणा जरा आजूबाजूला कान उघडे ठेऊन डोळ्यावरची पट्टी बाजूला करून बघायला लावणारा असतो.

स्टेशनच्या ब्रिजवर असलेला तो एक कुबडी घेऊन एका पायावर उभा असलेला सफेद दाढीवाला वर्षोनुवर्षे एका पायावर योगा करत उभा राहून आपल्या लंगडेपणाचे प्रदर्शन लावून असतो. त्याच्या पुढे थोड्या अंतरावर एका तान्हुलीला घेऊन बसलेली ती काळी बाई तिच्या मातृत्वाचा आधार घेऊन हात पसरत बसलेली. असते. दर दोन पावलांवर धुळीने मळलेले कपडे आणि चेहरे घेऊन हात पसरविणारे चिमुरडी मुले बघून मनावर दगड ठेऊन पुढे जावे लागत असले तरी मनात कुठे ना कुठे तरी त्यांच्याबद्दलचे विचार घोळत रहातात. परिस्थिती कोणाला कधी काय करायला भाग पाडेल ह्याची कोणालाच कधी कल्पना देत नसते.

स्टेशनचा ब्रिज उतरायला लागल्यावर कानावर ते हार्मोनिअमचे सूर यायला सुरवात होते. माझा थोडा फार गळा आहे आणि लहानपणी गाण्याच्या दोन परीक्षा दिल्याने मी स्वतःला गायक जरी समजत नसलो तरी थोडे फार गाणे आणि खूप काही चांगले गाणे कानावर पडल्याने त्या हार्मोनिअमचे सूर माझे नेहमीच लक्ष वेधून घेत. रोजच पावलं क्षणभर का होईना तेथे रेंगाळत असत. पुढे उजव्या बाजूच्या कोपऱ्यात अंधत्व आणि वृद्धत्व एकमेकांच्या गळ्यात गळे घालून एक जीव झालेले असतात आणि त्याची बोटे गळ्यात अडकवलेल्या त्या जुनाट अशा हार्मोनिअमवर जादू सारखी फिरत असतात. जे सूर त्या जादूच्या पेटीतून बाहेर पडत असतात त्याने जाणाऱ्या येणाऱ्यावर आपली छाप टाकलेली असते त्यामुळेच त्याला काहींची नुसती दाद मिळते तर काहींची त्या दादे बरोबर खिश्यातल्या खळखळणाऱ्या नाण्यांची साथही असते. समोर ठेवलेल्या लहान भांड्यात जेंव्हा कोणी खिशातले नाणे टाकून जाते आणि त्याचा आवाज होतो तेव्हा त्या पेटीतून निघणाऱ्या सुरांना त्याचा अडथळा होत असला तरी त्या डोक्यावर कायम सफेद कॅप, डोळ्यावर गॉगल, चांगल्या घरातला वाटावा असा स्वच्छ आणि प्रसन्न चेहऱ्यावर मात्र एक स्मित हास्याची छटा उमटलेली असते आणि त्या पेटीचा भाता ही जोरात पुढंमागं होऊन आवाज वाढतो. ती बोटे पेटी वाजवतानाच समोरच्याचे आभार मानत असत.

क्रमशः…  

© श्री उदय गोपीनाथ पोवळे

ठाणे

मोबा. ९८९२९५७००५ 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – मनमंजुषेतून ☆ शुद्ध बीजापोटी… ☆ डॉ मेधा फणसळकर

डॉ मेधा फणसळकर

? मनमंजुषेतून ?

☆ शुद्ध बीजापोटी… ☆ डॉ मेधा फणसळकर ☆ 

“आत्या, परवा  आमच्या ऑफिसमध्ये महिलादिनानिमित्त झालेल्या कार्यक्रमात एक आयुर्वेदतज्ञ आल्या होत्या. महिलांना आवश्यक अशी खूप छान माहिती त्यांनी सांगितली. पण त्यांचा एक विचार काही मला पटला नाही. त्या म्हणाल्या की खरं  तर आपल्या मुलांच्या शिक्षणाचा विचार आपण त्यांना जन्माला घालण्यापूर्वीच केला पाहिजे. ही जरा मला अतिशयोक्तीच वाटली.” कॉर्पोरेट क्षेत्रात नोकरी करणारी, नुकतेच लग्न झालेली माझी भाची पियू बोलत होती. तिच्या हातात कॉफीचा कप देत विषय बदलत मी म्हटले,“ अग पियू, गेल्या आठवड्यात तुझ्याकडून त्या शेवंतीच्या बिया आणल्या होत्या ना त्या या कुंडीत चांगल्या रुजल्याच नाहीत बघ. तुझ्याकडे किती छान बहर आला आहे शेवंतीला!” त्याबरोबर पियू लगेच त्या कुंडीकडे धावली. तिला झाडांचे खूपच वेड होते.  त्या कुंडीत बघत ती म्हणाली,“ अग आत्या, कशा रुजतील बिया? ती माती चांगली वरखाली करायला पाहिजे, त्याला थोडे खत घालायला पाहिजे आणि सूर्यप्रकाश कुठे मिळतोय त्यांना नीट?” मी पटकन हसले आणि पियूला म्हटले,“ किती अचूक निदान केलेस पियू! खरं तर त्या कुंडीत बी लावलेच नाहीये. पण मगाशी तुला ज्या गोष्टीची अतिशयोक्ती वाटत होती ना तेच तुला पटवून द्यायचे होते. चांगली फुले यायला उत्तम बी- जमीन- खत- पाणी- सूर्यप्रकाश इ.इ. सर्व पूर्वतयारीची आवश्यकता असते. मग आपल्याला अपेक्षित असणारा सर्वगुणसंपन्न उत्तम बालक निर्माण करण्याची तयारी पण आधीपासूनच करायला नको?” पियू उत्सुकतेने माझे बोलणे ऐकू लागली.

“ वास्तविक शिशु म्हणजे पूर्ण मनुष्याचे बीजरुपच! मोठया वृक्षाचा पूर्ण विकास छोट्या बीजामधून होतो. आता हेच बघ, तुम्ही एखादा प्रोजेक्ट हातात घेतला की तुमचे नियोजनबद्ध टीमवर्क सुरु होते. तसेच हे टीमवर्क आहे. पती- पत्नी याचे टीमलीडर आहेत आणि त्यांचे मानसिक- शारीरिक आरोग्य, आहार- विहार अशासारखे अनेकविध घटक त्यांच्या टीमचा हिस्सा आहेत. उत्तम शिशु निर्माण करण्यासाठी कोणते घटक कसे उपयुक्त ठरतात त्याची पूर्ण माहिती तुला या https://youtu.be/viCNjJhfsgQ व्हीडिओमध्ये मिळेल बघ.

वास्तविक या विषयावर अधिक गांभीर्याने विचार करण्याची गरज आहे.  आत्ताची सर्वांची दिनचर्या बघितली तर त्याचे सर्वाधिक दुष्परिणाम हे गर्भावर होऊ शकतात. अनियमित झोप, एकाच स्थितीत बराच काळ बसून ड्रायव्हिंग करणे, गर्भनिरोधकाचा अतिरिक्त वापर, शारीरिक श्रम कमी आणि मानसिक ताण अधिक, कॉम्प्युटर- मोबाईल याचा अत्याधिक वापर अशा अनेक घटकांचा परिणाम गर्भाच्या वाढीवर होऊ शकतो. यातील काही घटक पूर्णपणे टाळणे अशक्य आहे हे मलाही समजते. पण तरीही त्यातून मार्ग कसा काढता येईल याचाही विचार करण्याची गरज आहे.

आता तुला प्रश्न पडला असेल की “या सर्वाचा शिशुशिक्षणाशी काय संबंध?” तर मगाशी म्हटले तसे तुला ज्या रंगांची शेवंती हवी होती तो रंग ज्या बीमध्ये आहे असेच बी तू निवडले होतेस ना? मग प्रत्यक्षात आपले स्वतःचे मूल आपल्याला हवे तसे निर्माण होण्यासाठी तसे बीज निर्माण करायला नको? आणि ज्या क्षणी या बीजापासून गर्भनिर्मिती होते तेव्हापासूनच त्याचा “ मी कोण?” चा शोध सुरु होतो. हा शोध म्हणजेच त्याचे शिक्षण आहे. आणि शिक्षण म्हणजे केवळ पुस्तकी शिक्षण नव्हे तर सर्वांगीण विकासाची प्रक्रिया!

“तेव्हा पियूताई, आता तरी ‛जन्मापूर्वीपासून शिशुशिक्षण’ ही अतिशयोक्ती नाही ना वाटत?” पियूला माझे म्हणणे पूर्णपणे पटले होते हे तिच्या चेहऱ्यावरुनच समजत होते. आणि वाचकहो, मला वाटते तुम्हालाही हा विचार नक्कीच पटला असेल यात शंका नाही.

 

© डॉ. मेधा फणसळकर

मो 9423019961

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

मराठी साहित्य – चित्रकाव्य ☆ – तरंग ☆ सुश्री उषा जनार्दन ढगे ☆

सुश्री उषा जनार्दन ढगे

?️?  चित्रकाव्य  ?️?

 ? तरंग  ? ☆ सुश्री उषा जनार्दन ढगे 

टाकताच खडा पाण्यात

जलाशयात तरंग उमटती

सागरातील उत्तुंग लहरी

किनार्‍यावरी येऊनी शमती..

सूर्यकिरण पडताच

चमचमती जलतरंग

अंतरडोहातूनी डोकाविती

अंतरंगातील आत्मरंग..

निसर्गात चौफेर दिसती

विविध छटांचे मोहीत रंग

सुखद कधी व्यथित करती

विचारांचे असीम भावतरंग..

तरंग असले हे मनातले

कुणास नाही दिसले

किनारी उभी राहता

मम मनाशीच जाणवले..!

चित्र साभार – सुश्री उषा जनार्दन ढगे 

© सुश्री उषा जनार्दन ढगे

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

Please share your Post !

Shares

हिंदी साहित्य – यात्रा-वृत्तांत ☆ काशी चली किंगस्टन! – भाग – 3 ☆ डॉ अमिताभ शंकर राय चौधरी ☆

डॉ अमिताभ शंकर राय चौधरी

(डॉ अमिताभ शंकर राय चौधरी जी एक संवेदनशील एवं सुप्रसिद्ध साहित्यकार के अतिरिक्त वरिष्ठ चिकित्सक  के रूप में समाज को अपनी सेवाओं दे रहे हैं। अब तक आपकी चार पुस्तकें (दो  हिंदी  तथा एक अंग्रेजी और एक बांग्ला भाषा में ) प्रकाशित हो चुकी हैं।  आपकी रचनाओं का अंग्रेजी, उड़िया, मराठी और गुजराती  भाषाओं में अनुवाद हो  चुकाहै। आप कथाबिंब ‘ द्वारा ‘कमलेश्वर स्मृति कथा पुरस्कार (2013, 2017 और 2019) से पुरस्कृत हैं एवं महात्मा गांधी अंतरराष्ट्रीय हिंदी विश्वविद्यालय, वर्धा द्वारा “हिंदी सेवी सम्मान “ से सम्मानित हैं।

 ☆ यात्रा-वृत्तांत ☆ धारावाहिक उपन्यास – काशी चली किंगस्टन! – भाग – 3 ☆ डॉ अमिताभ शंकर राय चौधरी

(हमें  प्रसन्नता है कि हम आज से आदरणीय डॉ अमिताभ शंकर राय चौधरी जी के अत्यंत रोचक यात्रा-वृत्तांत – “काशी चली किंगस्टन !” को धारावाहिक उपन्यास के रूप में अपने प्रबुद्ध पाठकों के साथ साझा करने का प्रयास कर रहे हैं। कृपया आत्मसात कीजिये।)

मझधार 

ऐम्सटर्डम उतर कर पीठ पर बैग यानी केबिन लगेज लेकर चलते रहो। हमारा चेक इन लगेज हमें मॉन्ट्रीयल में ही मिलेंगे। मैं ने श्रीमती से पूछा, ‘भारत में चेक इन लगेज की कोई रसीद मिली थी?’ पता चला वह तो बोर्डिंग पास में ही लगी हुई है।

कदम कदम बढ़ाये जा, खुशी के गीत गाये जा! तो हम चलता बने। दाहिने बांये। बांये दाहिने। कहाँ से कहाँ। कहीं कहीं वृद्ध वृद्धायें उनके लिए बनी जगह में इंतजार में हैं कि कब उनके लिए एअरपोर्ट की सवारी गाड़ी आये। वहाँ हम लोगों के बैठने की मनाही है। अरे साहब, हम भी ठहरे सीनियर सिटीजन। उम्र के साठ नंबर घाट पर जीवन नैया लग चुकी है। फिर भी सफाई एवं इन्तजाम के मामले में जरूर कहेंगे – हमारी दिल्ली सवा सेर। और कहीं भी इस दूरी को तय करने के लिए एअरपोर्ट टैक्सी सुलभ नहीं है। एक जगह रुक कर एक डच ऑफिसर से पूछा,‘हमें अगली केएलएम फ्लाइट से मॉन्ट्रीयल जाना है। तो -’

‘हाँ आगे जाकर बांये लाइन में लग जाइये। वहीं सिक्यूरिटी चेक होगा।’ उन्होंने निर्देश दिया।

फिर सर्पिल लाइन आगे खिसकती गई। सामने बेल्ट पर खिसकती ट्रे की कतारें। हाथ में मेटल डिटेक्टर लिये ऑफिसर लोग खड़े हैं। इनमें कई अफ्रीकी भी हैं। याद रखिए इन्हें निग्रो कहना शिष्टाचार के विरुद्ध है। पर साहित्य में तो निग्रो कविता की एक अलग धारा है। आप कलर्ड कह सकते हैं। वाह भई, सीधे रंगभेद पर उतर आये ? हाँ तो क्या कह रहा था ? ऑफिसर ने कहा, ‘मोबाइल पर्स सब ट्रे पर रक्खें। बेल्ट भी। ‘बाई डेफिनेशन’ यही सिक्यूरिटी चेक है।’ आदेश का पालन करते रहे। इधर मैं, उधर वो। अरे भाई विदेश भ्रमण के चक्कर में मेरी ‘वो’ खो न जाए। इकलौती हैं। बुढ़ौती की दहलीज पर खड़े मैं फिर क्या करूँगा ?

 मेरी खूबी देखकर नहीं, बल्कि पिताश्री की प्रतिष्ठा के कारण ही मुझे वो मिल सकी थीं। उन दिनों मेरी जेब का वजन ही क्या हुआ करता था ? असीम शून्य को गँठिया के चलता था। ससुरजी ने सोचा होगा कि ‘चलो डक्टरोआ की कमाई जितनी भी हो। बेटी के सर पर एक छत तो मिलबे करेगी।’

हाँ, तो हमारे किसी महामहिम को अतलांतिक पार जाने पर जाने क्या क्या खोलना पड़ा था ! वाह रे साम्राज्यवाद! तुमको देना है दाद! क्या क्या  दिखलाओगे, और क्या क्या देखोगे ? एक सवाल – कदंब की डाल पर बैठे नटखट कान्हा यमुना में नहा रहीं गोपिओं का सिक्योरिटी क्लिअरेंस ले रहे थे क्या ? क्या इसी एपिसोड का नाम है वस्त्रहरण ? राधे! राधे! 

ऐम्सटर्डम के समयानुसार दो बजे की फ्लाइट है। यानी छह घंटे का पापड़ बेलन कार्यक्रम। मैं ने अपनी घड़ी को लोकल ‘टाइमानुसार’ मिला लिया था। चलो विदेशी ‘दरबारे परिन्द’ यानी एअरपोर्ट का चक्कर लगाया जाए। मैं ने श्रीमती से कहा, ‘प्लेन में उदर बैंक एकाउन्ट में क्रेडिट तो हो गया था। अब जरा उस एकाउन्ट से डेबिट भी कर लें।’ यानी ‘लू’, यानी ‘नम्बर टू’। (विद्वज्जनों, ऑक्सफोर्ड एडवान्सड् लर्नर’स डिक्शनरी ऑफ करेन्ट इंग्लिश में नंबर वन और नंबर टू उन्हीं अर्थो में दिया गया है। सो कृपया मेरे ऊपर अश्लीलता का, भदेसिया होने का दोषारोपण न करें।) मानस के अयोध्याकांड में है :- बिद्यमान आपुनि मिथिलेसू। मोर कहब सब भाँति भदेसू।। राम को मनाने जंगल में आये लोगों से वे कहते हैं, ‘आप (वशिष्ठजी) एवं जनकजी के रहते मेरा कुछ कहना सब प्रकार से भद्दा या अनुचित है।’    

तो दिशा निर्देश पढ़ते हुए आगे बढ़ता गया एवं आखिर – वो वो रहा प्रातःकालीन आरधना का वह मंदिर। बस एनक्वैरी काउंटर के सामने यानी बांये। अर्द्धांगिनी को बाहर बिठाकर मैं अंदर हुआ दाखिल। वही सफाई। चमाचम। मगर दो तीन सज्जन पहले से खड़े थे और सामने के दरवाजे अवरूद्ध। तो यह है प्रभात वेला की पंक्ति। कभी वे दायें पैर पर बैलेंस सँभाल रहे हैं, तो कभी बायें पैर पर। यानी जोर का लगल हौ, गुरु! किंचित विलम्ब के पश्चात एक कपाट खुला। मैं ने खुद को रोका। क्योंकि अंदर किनारे में एक श्यामसुंदरी सफाई कर रही है।

अच्छा, यह तो बताइये कि श्यामा के अर्थों में सुंदरी स्त्री के साथ साथ विशेषकर षोडशी का भी उल्लेख क्यों मिलता है ? राजपाल में नहीं है। पर जरा संक्षिप्त हिन्दी शब्द सागर कोश तो खोल कर देखिए। श्रवण कीजिए सूर की विशेषणावली :- श्यामा कामा चतुरा नवला प्रमुदा सुमदा नारि। ‘मेघदूत’ में आये श्यामा शब्द के अर्थ में मल्लिनाथ ने युवती कहा है। भट्टिकाव्य के लिए भरतमल्लिक ने लिखा है :- तप्तकांचनवर्णाभा सास्त्री श्यामेति कथ्यतेः! याद है अमिताभ बच्चन, शत्रुघ्न सिन्हा, प्रेम चोपड़ा और शशि कपूर अभिनीत वो फिल्म ‘काला सोना’? मानस के बालकांड में लिखा है कि श्रेष्ठ देवांगनाएँ सुन्दरिओं के भेस में राम विवाह देखने मिथिला पहुँची हैं। सभी स्वभाव से ही सुन्दरी और श्यामा यानी सोलह बरस की लग रही हैं। वाह! नारि बेश जे सुर बर बामा। सकल सुभायँ सुंदरी स्यामा।। जरा गौर फरमाइये – हमारे महाकाव्यों के दोनों महानायक पात्र – राम एवं श्रीकृष्ण भी श्याम वर्ण के हैं। कहा जाता है बॉलीवुड में गोरे चिट्टे नवीन निश्चल के पत्ते गोल कर दिये थे एक नये नये आये ऐंगरी इयंग मैन ने। जिनकी ऊँचाई तो काफी थी, साथ साथ वो कुछ साँवले ही थे। टॉल, डार्क एवम् हैन्डसम!

चलिए भाई, समय हो गया। मैं भी हो गया निर्भय। मगर कार्य के पश्चात यह क्या? जलक्रीड़ा करने का तो कौनो साधन नाहीं ! फिर भी काशी में गंगा पार दिशा फिरना एक बात है और यहाँ तो यूरोप के किनारे विदेश की पृष्ठभूमि में उस कार्य का सम्पादन करना – अपने आप में एक चरमोत्कर्ष है। उत्तरी सागर के समीप हॉलैंड की राजधानी में वह लुत्फ उठाना, वाह! मानो अपनी काली काली आँखों से किसी नील नैनवाली से नैना लड़ाना !

मगर होनी को कौन टाल सकता है? नियति को न बाध्यते ? सखा पार्थ को दिव्यरूप दिखानेवाले, गीता का महोपदेश सुनानेवाले घनश्याम अपनी बहन सुभद्रा के लाडले को, यानी अपने भाँजे तक को तो बचा न सके। काम तो सकुशल संपन्न हो गया। मगर सरवा दरवज्जा नहीं खुल रहा है। दाहिने, बांये। हैंडिल घुमाता रहा। परंतु सारी चेष्टा व्यर्थ। खुल जा सिमसिम! चालीस डाकुओं के गुफा में बंद अलीबाबा के भ्राताश्री कासिम की तरह मैं परेशान। आखिर जितनी एबीसीडी की अंग्रेजी आती है, उसी के बल पर मैं चिल्लाया,‘हेल्प! एनि बॉडी देअर ? प्लीज हेल्प!’

थोड़ी देर में वही वामाकंठ – अफ्रीकी सुर में,‘व्हाट हैपेन्ड? एनि बॉडी इनसाइड?’

तो और कहाँ हूँ महारानी ? अब दूर करो मेरी परेशानी !

‘वेट। आयाम यूशिंग माई की -। जस्ट बी पेशेंट।’

अरे बहनजी, यहाँ तो मैं सचमुच का पेशेंट बन गया हूँ। चलो विहंग हुआ मुक्त। बाहर निकलते ही बीवी की बहन मुस्कुराकर कहती क्या हैं,‘पैंट की जीप तो लगा लो।’ 

मन्ना दे याद आ गये। ‘कैसे समझाऊँ ? बड़ी नासमझ हो।’ पहले साबुन से हाथ तो धो लें। सकल सौच करि जाइ नहाए। नित्य निबाहि मुनिहि सिर नाए।। (बालकांड। शौचक्रिया करके राम लक्ष्मण जाकर नहाये। फिर नित्यकर्म समाप्त करके विश्वामित्र को मस्तक नवाया।)

फिर प्रस्थान। चक्करम् यत्र तत्र। एक उपहार केन्द्र में पहुँचा। लकड़ी के बने खूबसूरत रंगबिरंगी ट्यूलिप के फूल बिक रहे हैं। विभिन्न आकार के। लाल हरे नीले काले पीले वगैरह ….। मगर मूल्य ? बंगला में एक शब्द है – अग्निमूल्य ! जैसे इस समय प्याज का भाव है। अरे हिन्दी के पाणिनी, यहाँ वह शब्द प्रचलित क्यों नहीं है ?बड़े छोटे कई साइज के। कुछ तो गुच्छों में भी बिक रहे थे। आखिर हमने डरते डरते फ्रिज के दरवाजे पर लगाने वाले तीन बनी और टेडी लिए। उपहार में देने के लिए। कीमत? दस यूरो के तीन। यानी सात सौ रुपये। सभी ने कहा था,‘रुपये में हिसाब मत लगाया करना। वरना एक बोतल पानी खरीदना भी दुश्वार हो जायेगा।’

नेदरलैंड होने के कारण इन दुकानों में और एक चीज खूब बिकती है। तरह तरह की वस्तुओं से बनी गाय। सफेद पर काले या भूरे धब्बे। वाह! अच्छा, अगर नंदबाबा अपने कान्हा और बलराम को लेकर यहाँ आते तो क्या होता? बेचारी यशोदा अपने नन्हे को सँभालने की कोशिश करती रहतीं और कन्हैया माँ का हाथ छुड़ा छुड़ा कर भागते,‘बाबू, हम्में वो वाली गाय दिला दो न।’

जो सारी दुनिया को सारा खजाना दे, वही तो ऐसे अकिंचन की भूमिका बखूबी से निभा सकता है।

उसके आगे जाते जाते एक बीयर की दुकान के सामने हम खड़े हो गये,‘अरे यहाँ तो कॉफी भी बिक रही है। चलो।’ मूल्य एवं मात्रा दोनों अच्छी तरह समझ बूझ कर मैं ने एक छोटी कप ली। उसीसे हम दोनों का काम निपट जायेगा। दुकानदार ने बताया तीन साइज की कप में कॉफी मिलती है। लार्ज, मिडियम और स्मॉल। दुकानदार एक नौजवान था। क्या हाइट! उससे बातचीत होती रही। कहाँ से आये हैं? कहाँ जा रहे हैं ? मॉन्ट्रीयल में किसके पास जा रहे हैं ? वहाँ नहीं, किंग्सटन में आपकी बेटी रहती है? वहाँ काम करती है ? अच्छा, आपका दामाद क्वीनस् यूनिवर्सिटी में प्रोफेसर हैं ? तो फिर आपको इतने दूर कैसे रिश्ता मिल गया ? अच्छा, तो आपके यहाँ अभी भी बाप माँ ही शादी ब्याह का निर्णय लेते हैं ? वाह!

कॉफी पीते हुए अगल बगल बैठे सज्जनों से भी हाय हैलो होता रहा। मैं ने तो पहले से ही पैसा दे रक्खा था। भई, बाद में कोई बखेड़ा खड़ा न हो कि मैं ने तो इतना बताया था आपही समझ न सके, वगैरह। एक लिफाफे में विदेशी मुद्रा लेकर हम चल रहे थे। उसमें कनाडियन डॉलर भी थे। उन्हें देखकर उसने पूछा, ‘अरे ये नोट कहाँ के हैं ?’

‘कनाडा के।’

बस बात शुरू हो गई कि आप कहाँ के हैं? कनाडा में कहाँ जा रहे हैं?

बैठे बैठे आते जाते लोगों को भी देख रहा था। मैं ने श्रीमती से कहा, ‘डच बालायें सुन्दरी हों न हों, मगर उनकी हाइट तो बस माशा अल्लाह! यहाँ की जसोदा तो जमीन पर खड़े खड़ेे अपने कृष्ण के लिए चंदामामा को उतार ला सकती हैं।’

दुकान से निकला। फिर घुमक्कड़ी। नहाने की प्रबल इच्छा हो रही थी। गाड़ी पर बैठे एक सफाई करनेवाले सज्जन से पूछा तो उसने इशारे से दिखा दिया – सीढ़ी से ऊपर चले जाओ।

अरे उधर तो एक दिशा निर्देश भी लगा है। सीढ़ी से उठकर बोर्ड देखा तो धड़ाम। नहाने की फीस पंद्रह यूरो। यानी ……..। अमां, छोड़ो यह हिसाब लगाना। यहाँ तो ऐसे ही पसीने छूट रहे हैं।

बेटी ने कह रक्खा था यहाँ के मैक्डोनल्ड का चिकन बर्गर का स्वाद जरूर लीजिएगा। उसी दूसरी मंजिल पर ही वे दुकानें थीं। पहली दुकान तो सिर्फ वेज की थी। चिकन बर्गर के साथ हमने आम अनन्नास का जूस भी लिया। दोनों उत्तम। ऊपर बैठे बैठे नीचे का नजारा ले रहा था। अरे वो देखो – वो हिन्दुस्तान के लग रहे हैं न? हाँ हाँ, औरत के हाथ में शांखा टाइप की चूड़ी है। सिन्दूर है कि नहीं ख्याल किया ?ऊपर से कैसे देखते भाई ?   

तभी सामने ग्राउंड फ्लोर पर एक उपहार केन्द्र की ओर देखा तो देखते ही रह गया। अरे वाह! एक बड़ी सी गाय की स्टैचू खड़ी है दुकान के सामने। याद आ गया गोदौलिया गिर्जाघर के बीच का चिकन कार्नर की दुकान। जहाँ एक जीता जागता सांड़ हर समय दुकान के अंदर बैठा रहता था। आजकल उसकी मूर्ति है वहाँ। और एक सांड़ की काली मूर्ति है मेनका मंदिर के सन्निकट।

पता चला यहाँ भी हमारी फ्लाइट गेट नम्बर आठ से ही छूटेगी। फिर प्रतीक्षा। हम जब वहाँ पहुँचे तो वहाँ बिलकुल सुनसान था। अरे भाई, हम कहीं गलत जगह पर तो नहीं न आ गये? इधर उधर पूछा। सभी ने कहा – आगे आगे देखिए होता है क्या।

बैठे बैठे चित्रांकन आदि। देखा एक नल से फव्वारे की तरह पानी निकल रहा है। चलो उसे पीकर आयें। एक अफ्रीकी दीदी अपनी छोटी बहन को सँभाल रही थी। बच्ची कितनी निश्चिन्त थी। अँगूठा चूसते हुए मुझे घूर रही थी। ज्यों मेरी नजर उसकी आँखां से मिलती वह मुँह फेर लेती। नन्ही की नजाकत।

एक सज्जन आगे खाली पोर्टिको में बैठे योगा करने लगे। मैं भी वहाँ जाकर जरा अपनी कमर एवं घुटने की सेवा करने लगा। फिर धीरे धीरे उधर ही जमावड़ा इकठ्ठा होने लगा। हम जहाँ बैठे थे, उसकी दाहिनी ओर एक शीशे  की दीवार थी। थोड़ी देर में देखा कि वहाँ पता नहीं कौन सा जापानी मार्शल आर्ट सिखाया जा रहा है। नृत्य के छंद में सशक्तिकरण। लयबद्ध क्रम में सबके हाथ हिल रहे हैं। कभी ऊपर, कभी सामने तो फिर नीचे। चारों ओर तमाशबीन। उन्हें कुछ फर्क नहीं पड़ता। वाह! अपने में मस्त।

इतने में नील परिओं का आगमन एवं मेरा मुग्धावलोकन। यानी दीदारे हुस्न। साथ साथ दीदारे हाइट। प्रयोग सही है न? फिर डुगडुगी बजी – चलो, लगो लाइन में। उधर पता नहीं बीच बीच में साइरेन जैसी कैसी आवाज हो रही थी, तो ऑपरेटिंग डेस्क पर बैठा खिचड़ी दाढ़ीवाले ऑफिसर बार बार उधर दौड़ा जाता। यहाँ बस के टिकट की तरह बोर्डिंग पास को फाड़ा नहीं गया। हम अंदर दाखिल हुए।

© डॉ. अमिताभ शंकर राय चौधरी 

संपर्क:  सी, 26/35-40. रामकटोरा, वाराणसी . 221001. मो. (0) 9455168359, (0) 9140214489 दूरभाष- (0542) 2204504.

ईमेल: [email protected]

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈

Please share your Post !

Shares