श्री अरविंद लिमये
विविधा
☆ हसत हसत फसवुनी… ☆ श्री अरविंद लिमये ☆
शब्द सुंदर असतात. त्यांना रंग असतात आणि भावनाही. पण शब्द फसवेही असू शकतात यावर एरवी माझा विश्वास बसला नसता. पण मला खूप वर्षांपूर्वी एकदा ‘साळसूद’ या शब्दामुळे आणि आता या विषयाच्या निमित्ताने ‘डल्ला’ या शब्दामुळे याचे प्रत्यंतर आले.
‘साळसूद’म्हणजे साधा, भोळा, पापभीरू असा माणूस.खूप वर्षांपूर्वीची गोष्ट.तेव्हा टिव्हीवर गाजत असलेल्या स्मिता तळवळकर निर्मित आणि दिलीप प्रभावळकर अभिनित ‘साळसूद’ या प्रचंड लोकप्रिय मालिकेमुळे मराठी भाषिकांमधेही फारसा रोजच्या बोलण्यात न येणारा ‘साळसूद’ हा शब्द घरोघरी जाऊन पोहोचला होता. पण त्या शब्दाच्या अतिशय चुकीच्या अर्थासह.यात अर्थात त्या शब्दाची कांहीच चूक नव्हती. त्या मालिकेमधे वरवर साळसूद वाटणार्‍या माणसाची मध्यवर्ती भूमिका दिलीप प्रभावळकर यांनी केलेली होती. तो इतरांसमोर वागता बोलताना अतिशय गरीब, पापभीरू वाटणारा पण प्रत्यक्षात अतिशय बेरकी आणि कपटी असा माणूस असतो.संधी मिळेल तेव्हा तो इतरांच्या नकळत जमेल तिथे डल्ला मारुन नामानिराळा राहून सर्वाना फसवत असतो. त्याच्या साळसूदपणामुळे कुणालाही त्याचा संशय मात्र येत नाही. या मालिकेच्या जन मानसावरील प्रभावामुळे अनेकांचा ‘साळसूद’ म्हणजे कटकारस्थानी, कपटी असाच समज दृढ झालेला होता.त्या निमित्ताने हा शब्द सर्रास बोलण्यातही येऊ लागला होता पण तो मात्र कुणाही बेरकी माणसाचं वर्णन करताना ‘तो एक नंबरचा साळसूद आहे’ असा चुकीचा वापर करुन. याला आपल्या भाषेबद्दलच्या अज्ञानापेक्षाही त्या टीव्ही मालिकेचा प्रभाव हेच तत्कालिक कारण असलं तरी शब्दही फसगत करु शकतात याचं ते एक उदाहरण होतं.
‘डल्ला’ शब्दही असाच. ‘डल्ला’ म्हणजे ‘चोरणे’असा अर्थ सर्रास गृहीत धरला जातो. खरंतर ‘डल्ला’ असा सुटा शब्द आपण कधीच वापरत नाही.तो ‘डल्ला मारणे’ असाच ‘ चोरी करणे’ या अर्थाने वापरला जातो. त्यामुळे नकळत डल्ला म्हणजे चोरी असे गृहीत धरले जाते पण तो या शब्दाच्या वापरातील ध्वनीत अर्थामुळे झालेला चुकीचा समज आहे.
‘डल्ला’ या शब्दाचा खरा अर्थ ‘पैसाअडका’, ‘संपत्ती’, ‘खजिना’असा आहे. त्या पैशावर, संपत्तीवर हात मारणे,खजिन्याची लूट करणे म्हणजे ‘डल्ला मारणे’.
म्हणजेच चोरी करणे.’डल्ला मारणे’ हा दोन शब्दांच्या संयोगाने तयार झालेलाच पण जोडशब्द नव्हे तर ‘वाक्यप्रचार’ आहे. ‘वाक्यप्रचारा’चं वैशिष्ट्यच हे की तो तयार होताना त्या दोन्ही शब्दांचे मूळ अर्थ नाहीसे होऊन त्या वाक्यप्रचाराचा एक वेगळाच अर्थ निर्माण होत असतो. उदाहरण म्हणून ‘डल्ला मारणे’ हाच वाक्यप्रचार घेऊ.इथे ‘डल्ला’ या शब्दाचे पैसा,संपत्ती,खजिना यासारखे अर्थ आणि ‘मारणे’ या शब्दाचा ‘ताडन करणे’ हा असे दोन्ही अर्थ लोप पावून ‘चोरी करणे’ हा अर्थ निर्माण होतो.अशा वाक्यप्रकारांची ‘हात दाखवणे’ , ‘हात मारणे’, ‘डोळा असणे’, ‘घामटा निघणे’,’नाक खुपसणे’ ‘साळसूदपणाचा आव आणणे’ अशी अनेक उदाहरणे देता येतील.
अर्थात चोरी केल्यामुळे होणाऱ्या फसगतीसारखा त्रास या अशा फसव्या शब्दांच्या फसगतीमुळे होत नाही हे खरेच.म्हणूनच याला फारतर हसत हसत फसवून असे शब्द स्वतःकडे कारणपरत्त्वे आपलं लक्ष वेधून घेतात असे फारतर म्हणता येईल.तरीही अशा फसव्या शब्दांचा वापर करताना आपणं सावध रहायला हवंच.
©️ अरविंद लिमये
सांगली (९८२३७३८२८८)
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
