श्री मकरंद पिंपुटकर
जीवनरंग 
☆ स्ट्रॉबेरी… भाग १ – अंग्रेजी कथाकार : जेम्स हेरियट ☆ स्वैर मराठी अनुवाद – श्री मकरंद पिंपुटकर ☆
संतोष बारटक्के – गुरांचे डॉक्टर, मुक्काम पोस्ट सांगली. एका लग्नासाठी आज पुण्याला आले होते आणि त्यांच्या सरांचे सर डॉक्टर विष्णू दांडेकर यांना भेटण्यासाठी ते खास वेळ काढून आले होते. दांडेकर सरसुद्धा गुरांचेच डॉक्टर. ७० – ७५ वर्षे वय झालं होतं, परंतु अजूनही स्मृती पूर्णपणे शाबूत होती. त्यांची भेट झाली की त्यांच्या आठवणींच्या पोतडीतून काही ना काही किस्से ते काढायचे आणि त्यातून संतोषला खूप शिकायला मिळायचं.
आजही भेट झाल्यावर दांडेकर सर जुन्या आठवणीत रममाण झाले होते.
“१९८५ – ९० च्या सुमारासचा काळ. भारतामध्ये परदेशी गाई (अधिक दूध देणाऱ्या exotic breed च्या गाई) आणणं हे खूप common झालं नव्हतं. तुला तर माहितीच आहे की देशी गाय जर आठ ते दहा लिटर दूध दिवसाला देत असेल तर या परदेशी गाई जर्सी, एचएफ (होलस्टेन फ्रेशियन) या दिवसाला ८० लिटरपर्यंत दूध देतात. आजची आठवण ही त्या काळच्या अशाच एका परदेशी गायीची आहे, ” दांडेकर सर सांगत होते.
“तुकाराम भोसले हे सासवडचे प्रगतिशील शेतकरी. त्यावेळी तेसुद्धा माझ्यासारखेच २५ – ३० वर्षांचे असतील. आर्थिक परिस्थिती ठीकठाक, परंतु त्या काळातला एक प्रयोगशील आणि विज्ञाननिष्ठ असा शेतकरी. घरची थोडी गुरं होती परंतु जातिवंत गुरं नसल्याने दुधाचे उत्पन्न फारसं नव्हतं. एके दिवशी त्यांनी आवर्जून मला त्यांच्या शेतावरती बोलावलं, मी गेलो, गोठ्यात डोकावलो आणि पाहतच राहिलो. तिथे एक लालचुटूक रंगाची, अतिशय देखणी shorthorn प्रजातीची परदेशी गाय बांधलेली होती. मी अनिमिष नेत्रांनी तिच्याकडे पाहतच राहिलो, ” दांडेकर सर सांगत होते,
“मला तसं बघताना बघून तुकारामदादा हसले आणि म्हणाले, डॉक्टरसाहेब हिलाच तर बघायला तुम्हाला बोलवले आहे. महाबळेश्वरच्या स्ट्रॉबेरीसारखी लालचुटूक दिसते म्हणून आमच्या कारभारिणीने हिचं नाव स्ट्रॉबेरी ठेवलंय.
या अशा महागाच्या गाईसाठी दादांनी पैशांची सोय कुठून केली होती काही कल्पना नव्हती, कारण त्याकाळी अशा जातिवंत विदेशी गाई सहजी उपलब्ध होत नसत. मला कल्पना होती की माझी जबाबदारी वाढली होती, कारण आता हिचा औषधोपचार करण्याची जबाबदारी माझ्यावर येणार होती आणि ती आणि तिच्या कालवडी धष्टपुष्ट आणि दुभत्या कशा राहतील ही काळजीसुद्धा मलाच घ्यायची होती.
नंतर मग मला छंदच लागला, दर आठ दहा दिवसांनी त्या परिसरात गेलो की आवर्जून तुकारामदादांना भेटायचं आणि राजबिंड्या स्ट्रॉबेरीची भेट घ्यायची.
काही कारणाने महिनाभर माझं तिथं जाणं झालं नाही आणि एका दिवशी तुकारामदादांचा मला फोन आला. आवाज काही प्रसन्न वाटत नव्हता. थोड्याशा चिंतातूर आवाजात त्यांनी मला सांगितलं, “डॉक्टरसाहेब, जमेल तेव्हा चक्कर मारून जाल का? थोडं स्ट्रॉबेरीला तुम्हाला दाखवायचं होतं”.
स्ट्रॉबेरीचं काहीतरी बिनसलं आहे म्हटल्यावरती मी दुसऱ्याच दिवशी लगेच त्यांच्या शेतावर गेलो. पाहिलं तर तसं सकृत्दर्शनी काळजीच काही दिसत नव्हतं. श्वास घेताना आणि सोडताना स्ट्रॉबेरीच्या घशातून थोडी घरघर ऐकू आल्यासारखं वाटत होतं, तिला लाळ गिळता येत नव्हती.
“डॉक्टर साहेब, दोन दिवस झालेत थोडं खाणं कमी झाल्यासारखं वाटतंय, श्वास घ्यायला त्रास होतोय, काळजी वाटली म्हणून तुम्हाला बोलवून घेतलं”, तुकारामदादा.
“हरकत नाही, बरोबर केलंत तुम्ही. वेळीच बोलवले आहेत. तिच्या खालच्या जबड्याच्या मागच्या बाजूला बहुधा काही गळू (post pharyngeal abscess) झाला असावा आणि त्यामुळे तिला थोडा श्वास घ्यायला त्रास होतोय असं वाटतं, ” मी त्यांना सांगितलं – दांडेकर सर सांगत होते. “तुम्ही एक काम करा, मी तुम्हाला एक पोटीस बांधून देतो, ते तिच्या मानेला असं बांधून ठेवा. दोन मलमं देतो, ती दिवसातून तीन वेळा लावत जा आणि चोळत जा. म्हणजे ते गळू आतल्या आत फुटेल आणि तिला पुन्हा पहिल्यासारखं चांगलं वाटेल”.
मी त्यांना सोबत आणलेली औषधं दिली आणि तिथून निघालो. आठ दिवसांनी त्या भागात गेलो होतो म्हणून पुन्हा एकदा स्ट्रॉबेरीला भेटायला गेलो आणि गोठ्याच्या दारातच थबकलो. अख्ख्या तालुक्यातली देखणी गाय म्हणून जी प्रसिद्ध होती, ती आता चांगलीच हडकली होती, श्वास घेताना तिला लागणारा दम आणि घरघर इतक्या दूरवर ऐकू येत होती.
माझी चाहूल ऐकून तुकारामदादा तिथे आले आणि मला म्हणाले, ” डॉक्टरसाहेब, तुम्ही सांगितलेला इलाज करत आहे पण अजून सुधारणा दिसत नाहीये तेवढी. ” तुकारामदादांनी बहुदा होती नव्हती ती सगळी पुंजी ही गाय विकत घेण्यासाठी पणाला लावली होती आणि तिच्या प्रकृतीची जबाबदारी माझ्यावर सोडली होती. आठ दिवस झाले होते तिला श्वास घ्यायला त्रास होत होता, अन्न गिळायला त्रास होत होता, तिचं वजन निम्म्यावर आलं होतं, माझ्या औषधाचा काडीचाही उपयोग होत नव्हता आणि एवढं सगळं असतानासुद्धा माझ्यावर दोषारोप न करता, माझी अक्कल न काढता, तुकारामदादा फक्त एवढंच म्हणत होते, “अजून सुधारणा दिसत नाहीये. ”
त्यांचा माझ्यावर असलेला विश्वास मी काही सार्थ ठरवत नव्हतो, परंतु तरीही ते मला बोल लावत नव्हते.
मी मग आणखीन काही स्ट्रॉंग औषधं लिहून दिली, काही इंजेक्शनं दिली. चार दिवसांनी पुन्हा आलो. पण या नव्या औषधांचाही काही उपयोग झाला नव्हता. स्ट्रॉबेरी आता अगदीच हडकली होती, तिच्या अंगावरचं मांस जणू गळून गेलं होतं, खाणंच नसल्यामुळे प्रकृती अतिशय बिघडलेली होती, हाडांचा अगदीच सापळा उरला होता म्हणाना.
मला काहीच सुचेना.
अशा परिस्थितीतसुद्धा तुकारामदादाच माझं सांत्वन करत होते. “डॉक्टरसाहेब, तुम्ही मनाला लावून घेऊ नका. तुम्ही तुमच्यापरीने सगळे उपचार केले आहेत. नाही एखाद्या वेळेला यश मिळत, त्याला तुम्ही कसे काय दोषी ठरणार? ”
हा मला तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार होत होता, त्यापेक्षा तुकारामदादांनी मला चार सणसणीत शिव्या घातल्या असत्या तर मला ते परवडलं असतं.
मी क्लिनिकला परतलो, डोक्यात एकच विचार की हे गळू फोडायचे कसे? हे गळू जर फुटले नाही तर स्ट्रॉबेरी अजून तीन चार दिवससुद्धा जगू शकेल का नाही याचाही भरोसा नव्हता.
दोन दिवसांनी मी चक्कर मारली, स्ट्रॉबेरी आता उभीसुद्धा राहू शकत नव्हती. ती कुशीवर पहुडली होती. प्रत्येक श्वास घेणं हे तिच्यासाठी संकटासमान होतं.
तुम्हा आजच्या मुलांना हे कळणार नाही, ” दांडेकर सर संतोषला सांगत होते, “क्षयरोग (TB) हा त्याकाळी अतिशय प्राणघातक रोग मानला जायचा. त्याच्यावरची औषधं तेव्हा परदेशातही धड विकसित आणि प्रचलित झाली नव्हती. त्यामुळे भारतात ही रामबाण औषधं यायला अजून बराच काळ होता.
त्याकाळी मला हे गळू फोडण्याचा एकमात्र उपाय सुचला तो म्हणजे शस्त्रक्रिया करून जबड्याच्या मागे एक छेद करून स्काल्पेलने (धारदार चाकू) ते गळू फोडणे. पण यात एक मोठ्ठा प्रॉब्लेम होता – मानेच्या – गळ्याच्या त्याच भागात दोन प्रमुख रक्तवाहिन्या वाहत असतात आणि स्कालपेलचं धारदार टोक जरासं जरी त्या रक्तवाहिन्यांना लागलं असतं, तर क्षणार्धात प्रचंड रक्तस्त्राव होऊन ती गाय जागीच मृत झाली असती.
मनाचाही हिय्या करून, दुसऱ्या दिवशी मी तुकारामदादांकडे गेलो. स्ट्रॉबेरीचे डोळे आता खोल गेले होते. प्राण्यांमध्ये, विशेषतः गाईंमध्ये डोळे असे खोल जाणं हे मृत्यू अगदी समीप आल्याचं लक्षण असतं. तुकारामदादांना मी बोलावलं. आज पहिल्यांदाच त्यांच्या चेहऱ्यावरती हार आणि हताशा मला स्पष्ट दिसत होती. मी त्यांना सांगितलं, “दादा, या घडीला मला एकमात्र पर्याय दिसतोय, तो म्हणजे शस्त्रक्रियेने ते गळू फोडण्याचा. परंतु हे करताना रक्तवाहिनी कापली गेली तर स्ट्रॉबेरी जागच्या जागी मृत होण्याची भीती आहे. काय करू? ”
तुकारामदादांनी माझ्याकडे पाहिले, “डॉक्टरसाहेब, असाही आता जेमतेम २४ तासांचा खेळ उरलाय. मला नाही वाटत आजची रात्र स्ट्रॉबेरी काढू शकेल. अशी ना तशी ती मृत्यू पावणारच आहे. तुम्ही शस्त्रक्रिया करा, मी तुम्हाला मदत करतो. ”
मी तिची खालच्या जबड्याच्या मागची बाजू स्वच्छ करून घेतली आणि स्कालपेलने तिथे एक छोटंसं छिद्र पाडलं. परंतु तो धारदार स्काल्पेल त्या छोट्याशा छिद्रातून आत सोडण्याची मला हिम्मत होईना. मग, मी एक चिमटा (फोर्सेप) घेतला आणि तो त्या छिद्रातून आत सोडला. थोडं अंतर आत गेल्यावरती, त्या चिमट्याला काहीतरी अडथळा लागला. त्या अडथळ्यावरती मी चिमट्याने थोडासा जोर दिला आणि फोर्सेपवरून चिकट पिवळसर द्रव बाहेर येऊ लागला. बहुधा मी जिंकलो होतो, मी त्या गळूला फोडलं होतं. मी तो चिमटा रुंदावला. पू बाहेर येऊ लागला, दोन-तीन मिनिटं ती गळती चालू होती आणि मग पू बाहेर येणं थांबलं. आतून आलेली ती घाण बघून तुकारामदादांचे डोळे विस्फारले.
“डॉक्टरसाहेब, किती हो ही घाण. बरोबर आहे, एवढी घाण घशात असताना तिला त्रास होणारच. ”
मी अँटीसेप्टिकने जखम स्वच्छ केली, ड्रेसिंग केलं, औषधं लिहून दिली. “दादा, उद्या सकाळपर्यंत आपल्याला स्ट्रॉबेरी छान उठून उभी राहिलेली दिसेल, ” दादांना सांगितलं.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी मोठ्या उत्कंठेने मी तिथे गेलो. गोठ्याच्या दारातच पडलेल्या चेहऱ्याने तुकारामदादा उभे होते. मी आत डोकावलो. स्ट्रॉबेरी अजूनही तशीच कुशीवर पडलेली होती, अजूनही श्वास घेताना घरघर ऐकू येत होती, डोळे तसेच निस्तेज होते.
“दादा, अजून आशेचा एक किरण आहे. कदाचित ते गळू इतकं जुनं झालं होतं की त्याच्या ज्या भिंती टणक झाल्यामुळे अजून तशाच राहिलेल्या आहेत पण २४ तासात त्या भिंती कोसळतील आणि तिचा श्वास घ्यायचा त्रास कमी होईल, असं मला वाटतं. ” मी म्हणालो.
“डॉक्टरसाहेब, मी आजवर कधी बोललो नाही परंतु स्ट्रॉबेरीला आणखीन त्रास द्यावा असं मला वाटत नाही. तुम्ही तिला इंजेक्शन देऊन तिची कायमची सुटका करा. ” तुकारामदादांकडून आलेलं हे उत्तर माझ्या हृदयात रुतलं.
मी त्यांच्या हातापाया पडून म्हटलं, “दादा एक दिवस द्या मला. आपण उद्या या विषयावरती बोलू. ”
मी मुदत मागून घेतली खरी पण ती बरी होईल याबद्दल माझी मलाच खात्री नव्हती. त्यामुळे दुसऱ्या दिवशी मी काही आतुरतेने दादांच्या गोठ्यावर गेलो नाही. हातातली कामं संपवत बाकीच्या पेशंटना तपासत मी दादांच्या शेतावर पोचलो, तेव्हा दुपार होऊन गेली होती. काय वाढून ठेवलं असेल पुढ्यात? सांगता येत नव्हतं. स्ट्रॉबेरीचा मृत्यू झाला असण्याचीच शक्यता खूप जास्त होती. ओढत्या पायाने मी गोठ्याच्या दाराशी गेलो आणि पाहतो तर काय!
स्ट्रॉबेरी चक्क उभी होती. समोर ठेवलेलं गवत मानेला हिसडा मारून खात होती. माझा माझ्या डोळ्यांवर विश्वासच बसेना. म्हणजे त्या गळूच्या भिंती कोसळल्या होत्या तर, श्वास घेण्याचा मार्ग मोकळा झाला होता.
तिचा चेहरामोहराच बदलला होता अजूनही ती बुजगावण्यासारखी हाडांचा सापळाच दिसत होती, परंतु आता तिच्या डोळ्यात तेज होतं, तिला लाळ गिळता येत होती तिला भूक लागत होती, उभं राहण्याचा ताकद तिच्यात होती.
स्ट्रॉबेरी जिंकली होती, तुकारामदादा जिंकले होते, मी जिंकलो होतो.
एवढ्यात दादांनी माझ्या पाठीवर थाप मारली, माझे हात हातात धरले. त्यांनाही शब्द फुटत नव्हते, मलाही बोलवत नव्हतं.
दोन महिन्यानंतर काही कारणासाठी मी पुन्हा एकदा दादांच्या गोठ्यावरती आलो होतो आणि स्ट्रॉबेरी पुन्हा एकदा पहिल्या दिमाखात धष्टपुष्ट होऊन उभे होते.
दांडेकर सरांनी गोष्ट संपवली, “खरंतर ही शस्त्रक्रिया मी आधीच करायला हवी होती, परंतु मी हिम्मत दाखवली नव्हती. माझं नशीब चांगलं म्हणून स्ट्रॉबेरी वाचली. नंतर पुढे दहा एक वर्षांनी अँटिबायोटिक आले, आधुनिक शस्त्रक्रिया आल्या आणि अशा गळूमुळे गायींचा मृत्यू होणं जवळपास शून्यवत झालं. परंतु आमची स्ट्रॉबेरी मात्र मृत्यूच्या दाराला दारावर टकटक करून परत आली होती. ”
संतोष ऐकत होता, आजही सरांच्या पोतडीतून आठवणींचा एक हिरा त्याच्या ओंजळीत पडला होता.
– क्रमशः भाग पहिला
(जेम्स हेरियट यांच्या कथेचा स्वैर अनुवाद)
अंग्रेजी कथाकार : जेम्स हेरियट
स्वैर अनुवाद : श्री मकरंद पिंपुटकर
चिंचवड, पुणे. मो 8698053215
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈
