Month: December 2021

सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी

✈️ मी प्रवासीनी ✈️

☆ मी प्रवासिनी  क्रमांक- १५ – भाग ३ ☆ सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी ☆ 

✈️ देखणा दुर्ग ग्वाल्हेर ✈️

दरबार हॉलच्या भोजनकक्षात एकाच वेळी २०० माणसे टेबल खुर्च्यांवर बसून जेऊ शकतील अशी चांदीच्या ताटांसह सुसज्ज व्यवस्था आहे. या भल्यामोठ्या टेबलावर शाही पाहुण्यांसाठी  चांदीची छोटी रेल्वेगाडी आहे. या रेल्वेचे चार छोटे, उघडे डबे कटग्लासचे बनविले आहेत.  त्यात खानपानाचे पदार्थ भरून ती गाडी जेवणाच्या टेबलावर रुळांवरून फिरत असे. पूर्वी विशिष्ट प्रकारच्या इंधनावर चालणारी ही गाडी आता इलेक्ट्रिकवर चालते.

बिलीअर्डरूममधील भव्य टेबलावरील छतात आणि समोरासमोर बिलोरी आरसे आहेत. एका रूममध्ये १८८० सालचा इटालियन पियानो आहे . पियानोच्या स्टॅण्डवरील लंबकाचे मोठे घड्याळ अगदी आजही बरोबर वेळ दाखविते. गालिच्यावर ठेवलेल्या बिलोरी आरशात वरच्या सुंदर झुंबराचे प्रतिबिंब पाहताना स्वतःचेही प्रतिबिंब दिसते. आरशाच्या दोन्ही बाजूंना कारंज्यासारखी काचेची दोन झाडे आहेत.

इतर दिवाणखान्यात असंख्य अमूल्य वस्तू जतन करून ठेवल्या आहेत. त्यामध्ये इटलीहून बनवून आणलेला काचेचा सुंदर पाळणा आहे. हा पाळणा दरवर्षी कृष्णजन्माष्टमीला वापरण्यात येत असे. औरंगजेब व शहाजहानने वापरलेल्या रत्नजडीत तलवारी, देशी-परदेशी राजांनी भेटीदाखल दिलेल्या मौल्यवान वस्तू,उंची फर्निचर,चिंकु राणीच्या रत्नजडित चपला, दागिने, गालिचे, तैलचित्रे सारे बघावे तेवढे थोडेच! परतंत्र भारतातील संस्थानिकांच्या  ऐश्वर्यसंपन्नतेची ही झलक पाहून डोळे दिपून जातात.

अफगाण राजपुत्र मोहमद गौस  हे सम्राट अकबराचे गुरु. यांची भव्य  कबर  एका बागेत आहे. षटकोनी आकारातील ही कबर लाल दगडात असून त्याला सहा मिनार आहेत. त्याच्या दगडी जाळीची कलाकुसर नाजूक लेससारखी दिसते. त्याच्याजवळच गानसम्राट तानसेनची साधीशी समाधी आहे. मध्यप्रदेश सरकारतर्फे तिथे हल्ली तानसेन समारोह साजरा होतो. तिथल्या चिंचेच्या झाडाची पाने खाल्ली असता आवाज सुधारतो अशी अख्यायिका आहे. आम्ही आजूबाजूला चिंचेचा वृक्ष कुठे दिसतो का ते पाहत होतो. शेवटी चिंचेचे एक खुरटलेले  झाड दिसले. त्यावरील उरलीसुरली पानेही लोक झोडपून काढीत होते. ही पाने खाऊन किती लता मंगेशकर आणि मोहम्मद रफी तयार झाले  कुणास ठाऊक! झाड मात्र खुरटे, बोडके झाले होते.

पुढे एका फुलबागेजवळ राणी लक्ष्मीबाईंचा भव्य अश्वारूढ पुतळा आहे. तात्या टोपे यांचाही पुतळा आहे. उस्ताद हाफिज अली खॉ॑ यांच्या पुरातन वास्तूमध्ये, सुप्रसिद्ध सरोद वादक उस्ताद अमजद अली खाँ यांनी गतकालातील बुजुर्ग कलावंतांची वाद्ये जतन केली आहेत. बिर्लांनी बांधलेले सूर्यमंदिर एका सुंदर बागेत आहे.

नवव्या शतकात बांधलेले ‘तेली का मंदिर’ शंभर फूट उंच व भव्य आहे. दक्षिणेतील राष्ट्रकूट राजांनी ग्वाल्हेरवर राज्य केले होते. त्या वेळचे हे बांधकाम म्हणजे उत्तर- दक्षिणेचा संगम आहे. षटकोनी आकारातील या मंदिराचा कळस गोपुरासारखी रचना असलेला आहे  आणि बाकी बांधकाम गुप्त शैलीतील आहे. सर्व बाजूंनी वरपर्यंत पिवळसर दगडांवर अप्रतिम कोरीव काम केलेले आहे. ‘सास- बहू’ मंदिराचे शिल्पद्वय ( कदाचित या मंदिराचे पूर्वीचे नाव सहस्त्रबाहु असावे) १६९३ मध्ये ग्वाल्हेरचा रजपूत राजा महिपाल याने उभारले . अप्रतिम कलाकुसरीने नटलेले पिवळसर दगडातील कोरीवकाम दिलवाडा मंदिराची आठवण करून देते. दरवाजावर ब्रह्मा-विष्णु-महेश यांची शिल्पे कोरली आहेत. आतील सर्व उंच, भव्य खांब सुंदर नक्षीने नटलेले आहेत. चतुर्भुज विष्णूची मूर्ती आता तिथे नाही.

असंख्य, अज्ञात कलाकारांच्या अथक परिश्रमाने साकारलेली अशी शिल्पकाव्ये भारतभर विखुरलेली आहेत. कालौघात काही नष्ट झाली, काही असंस्कृत लोकांनी विशोभित केली तर कोणी पैशाच्या लोभाने त्यांची तस्करी केली. सोन्याहिऱ्यांच्या सुंदर कलाकृती गझनीच्या महंमदापासून इंग्रजांपर्यंत सर्वांनी मनसोक्त लुटल्या. तरीही जे शिल्लक आहे ते भारताच्या प्राचीन वैभवशाली परंपरेची साक्ष आहे. आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी आणि देश-विदेशातील प्रवाशांसाठी हा समृद्ध वारसा डोळ्यात तेल घालून जपला पाहिजे.

भाग ३ व ग्वाल्हेर यात्रा समाप्त.

© सौ. पुष्पा चिंतामण जोशी

जोगेश्वरी पूर्व, मुंबई

9987151890

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈

सुश्री शुभदा साने

आत्मसंवाद –भाग १ ☆ सुश्री शुभदा साने

शब्द – ए ss शुक… शुक… अग शुभदा…. शुभदा साने…जरा इकडे बघ ना!  ऐक तरी आम्ही काय म्हणतोय ते….

मी –  कोण तुम्ही ? आणि असे घोळक्याने का उभे आहात? सांगा ना!

शब्द – ओळखलं नाहीस? तुझ्यातच तर असतो आम्ही. तुझ्या मनात…. तू जेव्हा आपल्या भावना व्यक्त करतेस, तेव्हा आमचीच तर मदत घेतेस. आम्ही म्हणजे शब्द,

मी – खरच की रे, तुम्ही माझे सवंगडी आहात. अगदी बालपणापासूनचे. तुम्हाला शब्दमित्र म्हंटलं तर, चालेल का?

शब्द – आता कसं बोललीस? तुला आवडतं आमच्याशी खेळायला. तू लहान होतीस, अगदी तेव्हापासूनच….. आठवतय का?

मी  –  आठवतय ना! मी चौथीत किंवा पाचवीत असेन, तेव्हाची गोष्ट…. एके दिवशी संध्याकाळी मला खूप कंटाळा आला होता. त्याचं काय झालं, शाळेतून घरी आले, तेव्हा आई नि दादा दोघेही घरात नव्हते. दादा म्हणजे माझे वडील.

शब्द – दादा म्हणजेच सुप्रसिद्ध साहित्यिक श्री. ज. जोशी….

मी  – हं ! आगदीबरोबर! तर काय सांगत होते, आई नि दादा दोघेही तेव्हा घरात नव्हते. आणि नेहमी खेळायला येणारी माझी मैत्रीणही तेव्हा बाहेर गेली होती. थोडी हिरमुसून मी अंगणात आले. अगदी  कंटाळा आला होता मला आणि अचानक काही ओळी माझ्याकडे धावत आल्या.

शब्द – अग, त्या ओळीमधे आम्हीच होतो. म्हणजे तू आम्हाला बसवलं होतस. आम्हाला आठवतय ना! ‘झाला कंटाळवाणा वेळ सख्यांशी जमेना मेळ ….’ आम्हाला एकत्र करून  गुंफलेल्या त्या ओळी होत्या. नंतरच्या आठ-दहा ओळीतही तू आम्हाला असेच बसवून टाकले होतेस. तुझ्या त्यावेळच्या मन:स्थितीचे अगदी योग्य वर्णन होते.

मी – अगदी बरोबर! ती माझी पहिली कविता आणि त्यानंतर काय झालं माहीत आहे?

शब्द – काय झालं ?

मी – मला जाणवलं, अरे, हे आपल्याला जमतय बरं का? मग मला  कविता करायचा नादच लागला. कुठला तरी विषय घ्यायचा आणि त्यावर कविता करून टाकायची. मग ती कविता मी वहीत लिहून ठेवायची. अशी दोन – तीन वर्षे गेली. आणि मग एकदा – –    

शब्द – एकदा काय झालं?

मी – मे महिन्याच्या सुट्टीत आम्ही मुंबईला मामाकडे गेलो होतो. तेव्हा दादा मला चक्क शांताबाई  शेळके यांच्याकडे घेऊन गेले. कारण तोपर्यंत मी कविता करते, हे दादांना कळलं होतं॰ जेष्ठ आणि श्रेष्ठ कवियत्री शांताबाई यांच्याशी माझी तेव्हा ओळख झाली. त्यांनी माझ्या कविता आपुलकीने वाचल्या. काही कवितांचं कौतुक केलं. काही कवितांमधल्या चुका दाखवल्या. शांताबाईंच्या शाबासकीनं मला प्रोत्साहन मिळालं.      

शब्द – मग तुझ्या कविता मासिकातून छापून येऊ लागल्या. नाही का?

मी –  हो. आणि त्यानंतर पुढच्याच वर्षी माझ्या ‘सावल्या’ या कवितेला ‘साधनाच्या  काव्यस्पर्धेत कुमार गटातलं पहिलं बक्षीस मिळालं.

शब्द – केव्हा मिळाला ग हा पुरस्कार तुला?

मी – मला वाटतं १९६२ साल असेल. त्यानंतर मी बालसाहित्यात गुरफटत गेले. नंतर मला शाळेत बालकवीयत्री म्हणून सगळे ओळखू लागले. लहान मुलांच्या मासिकांसाठी मी कथा-कविता पाठवाव्या, म्हणून मला पत्रे येऊ लागली. नंतरच्या…  शब्द – नंतरच्या काळात तुझे, बालकवितासंग्रह, बालकथासंग्रहप्रकाशित झाले. तुझ्या काही बालकवितासंग्रह, बालकथासंग्रह यांना पुरस्कारही मिळाले. हो ना?  

मी – हो. ‘मजेचा तास’ ह्या कथासंग्रहाला वा. गो. आपटे पुरस्कार आणि आशीर्वाद पुरस्कार आणि ललितसाहित्य पुरस्कार असे तीन पुरस्कार मिळाले. ’गोष्टीचं झाड’ या कथासंग्रहाला पुण्याच्या साहित्यप्रेमी भगिनी मंडळाचा पुरस्कार मिळाला.

शब्द –  ए, हे सगळं झालं, पण तू ‘आनंदयात्री पुरस्काराबद्दल विसरलीस वाटतं?

मी – छे:! तो कसं विसरेन? छावाच्या दिवाळी अंकात प्रसिद्ध झालेल्या माझ्या ‘निसर्गाची भाषा’ या कथेला तो आनंदयात्री पुरस्कार मिळाला होता. आता आणखी एका पुरस्काराबद्दल सांगते.

शब्द – उत्कृष्ट बालकवितेबद्दल मिळालेल्या पुरस्काराबद्दल संगतीयस ना?

मी – हो. आता सांगायला लागले आहे, तर सगळंच सांगते. गंमतजंमतच्या दिवाळी अंकात प्रसिद्ध झालेल्या माझ्या ‘मंजर बघतय टी.व्ही.’ ह्या कवितेची निवड उत्कृष्ट बालकविता म्हणून परीक्षकांनी केली.     

शब्द- याशिवाय तुला नागपूरच्या पद्मगंधा प्रकाशनचाही पुरस्कार मिळाला होता.

मी – हो.  माझ्या एकूण सगळ्याच साहित्याबद्दल तो मिळाला होता. म्हणजे बालसाहित्य आणी प्रौढांसाठी लिहिलेलं साहित्य या दोन्हीचा  विचार त्यांनी केला होता. 

शब्द – ए, जरा तुझ्या प्रौढ साहित्याबद्दलही बोलू या का?

मी – हो.sss बोलूया की….

 

©  सुश्री शुभदा साने

मो. ७४९८२०२२५१

≈संपादक–श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे ≈