श्री जगदीश काबरे
☆ “विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान…” ☆ श्री जगदीश काबरे ☆
विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान यांचे नाते परस्परावलंबी आहे, पण विज्ञान हे तत्त्वज्ञान होऊ शकते का? हा प्रश्न खोलात जाऊन विचार करण्यासारखा आहे. कारण विज्ञान आणि तत्त्वज्ञानात सूक्ष्म फरक आहे. तो असा…
1) विज्ञान अनुभवाधारित आहे; ते निरीक्षण, प्रयोग आणि पडताळणी आणि कारणमिमांसेवर आधारलेले असते.
… तर तत्त्वज्ञान तर्कशक्ती आणि संकल्पनात्मक विश्लेषणावर अवलंबून असते.
2) विज्ञान निसर्गाच्या नियमांना उलगडण्याचा प्रयत्न करते. (उदाहरणार्थ, भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र, रसायनशास्त्र).
… तर तत्त्वज्ञान सत्य, अस्तित्व, नैतिकता आणि ज्ञानाच्या मर्यादा तपासते. (उदाहरणार्थ, तत्वज्ञानातील ज्ञानशास्त्र, नीतिशास्त्र, अस्तित्ववाद).
3) विज्ञानात गृहीतकाची सिद्धता आणि गृहीतकाला खोडून काढण्याची प्रक्रिया असते.
… तर तत्त्वज्ञानात विचारप्रणाली आणि संकल्पनांच्या वैधतेची चर्चा होते.
4) विज्ञान नवीन अनुभवसिद्ध ज्ञान निर्माण करते.
…. तर तत्त्वज्ञान हे कल्पनांचे विश्लेषण करते.
5) विज्ञानाचा पाया तत्त्वज्ञान असते. कारण विज्ञानातील मूलभूत प्रश्न तत्त्वज्ञानानेच निर्माण केले आहेत. वैज्ञानिक संशोधनाची दिशा तत्त्वज्ञानाच्या विचारांवर आधारित असते. भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र आणि गणित यांतील काही संकल्पना (जसे की सापेक्षता, क्वांटम यांत्रिकीतील बहुविश्व सिद्धांत) या तत्त्वज्ञानाच्या मर्यादेत येतात.
6) विज्ञानाच्या यशस्वीतेचा आधार प्रायोगिक तपासणीवर आहे, जो तत्त्वज्ञानाच्या पद्धतींपेक्षा वेगळा आहे. कारण विज्ञानाच्या प्रक्रियेत “तत्त्वज्ञानासारखा शुद्ध तर्क आणि अनुमान” पुरेसा नसतो; त्यासाठी निरीक्षण आणि प्रयोग महत्त्वाचे असतात.
म्हणून विज्ञान हे स्वतः तत्त्वज्ञान नसले तरी त्याचे मूळ तत्त्वज्ञानात आहे आणि तत्त्वज्ञानाशिवाय विज्ञानाचा विकास शक्य नाही. त्यामुळे विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान हे स्वतंत्र असले तरी एकमेकांशिवाय अपूर्ण आहेत.
© श्री जगदीश काबरे
मो ९९२०१९७६८०
≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – सौ. उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर
