Month: May 2022

 कवितेचा उत्सव  

☆ अप्सरांचे गाणे … ☆ बालकवी ☆ 

सुमनाच्या गर्भामाजी/रसगंगा भरली ताजी//

आलिंगुनि तिज ही बसली/ शुभ्र अद्रिशिखरे सगळी//

सांभाळुनि उतरा बाई/वेळ गडे! स्नानाची ही//

गर्द दाट मधली झाडी/मंद मंद हलवा थोडी//

पराग सुमने इवलाली/नीट बघता पायांखाली/

पुष्पांचा बसला थाट/हळूं हळूं काढा वाट//

गोड सुवासांचे मेघ/आळसले जागोजाग//

जलकणिका त्यांच्या पडती/थंडगार अंगावरती//

स्नान करू झडकरि बाई/पुनित ही गंगामाई//

रवि किरणांचे नवरंगी /रम्य झगे घालुनि अंगी//

गुंजतसे मंजुळ गीते/बैसुनि त्या भृंगावरते//

रंगत मग जगती जाऊ/हसू रूसू गाणी गाऊ//

 –  बालकवी

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

 विविधा 

☆ जागतिक व्यंगचित्रकार दिन ☆ श्री मिलिंद रतकंठीवार ☆ 

जागतिक व्यंगचित्रकार दिनानिमित्त सर्व सामान्य नागरिकांचे, राजकीय सामाजिक कार्यकर्त्यांचे, पुढाऱ्यांचे, साहित्यिकांचे आणि व्यंगचित्रकारांचे मन:पूर्वक अभिनंदन !

आपल्या प्राचीन अन उन्नत अश्या भारतीय संस्कृतीने सर्व समावेशक ६४ कलांना मान्यता दिलेली आहे.  यात व्यंगचित्रकलेचा समावेश आहे की नाही, याची खात्री मला देता येत नाही. पण अर्वाचीन काळात व्यंगचित्रे हि एक स्वतंत्र कला म्हणून विकसित झालेली आहे.  एखादा चित्रकार व्यक्तिचित्रे रेखाटतांना मूळ व्यक्तीचे प्रमाणबद्ध चित्र रेखाटून त्या व्यक्ती विषयीची माहिती एक लेख लिहून व्यक्त करू शकतो. पण अर्कचित्रकला किंवा … व्यंगचित्रकला हि तर एक पराकोटीचीच कला आहे असे मला वाटते  ! कारण एक वेळ सरळ सरळ चित्रे रेखाटणे त्या मानाने सोप्पे.. कारण ती तत्सम प्रमाणबद्धतेने काढायची असतात.. पण एखाद्या व्यक्तीचे अतिशयोक्तीपूर्ण, उपरोधिक, प्रमाणाबाहेर असूनही प्रमाणातच चित्र काढणे केवळ अशक्यच… ती कला साधणे हे एक कठीण कार्य आहे. किंबहुना  ती कला उपजतच असावी. प्रमाणाबाहेरच्या रेषांनी देखील ती व्यक्ती बघणाऱ्यात ओळखायला येणे हे अत्यंत अवघड असे काम आहे. स्व इंदिरा गांधी यांचे चित्र आर के लक्ष्मण यांच्या अर्कचित्रांमध्ये बघताना इंदिराजींचे नाक बाकदार आणि प्रमाणाबाहेर मोठे असे काढलेले असायचे.. त्यावर इंदिरा गांधींनी आर के लक्ष्मण यांना विचारले, ” आप मेरी नाक इतनी लंबी क्यूँ बनते हो..? ” त्यावर हसून आर के नी तो विषय टाळला. पण इंदिराजींचे नाक, केश रचना इत्यादी त्यांची एक ओळख होती, ते वैशिष्ट्ये होते. त्यावर अधिक बल देऊन त्यांचे व्यंगचित्र अनेक कार्टूनिस्ट काढत होते. त्याला स्व बाळा साहेब ठाकरे हे देखील अपवाद नव्हते. बाळासाहेब ठाकरे हे जसे व्यंगचित्रकार होते, तसेच ते अन्य व्यंगचित्रकाराच्या दृष्टीने राजनेता देखील होते.. त्यामुळे ते देखील अनेकांच्या अर्कचित्राचे विषय असत.

एखाद्या प्रसंगातील विरोधाभास ओळखून, त्यातील फोलपणा सिद्ध करण्यासाठी , टीका करण्यासाठी, एका गंभीर विषयाचे विडंबन , त्यातील मेख ओळखून आपल्या चित्रांद्वारे समाजापुढे विचारार्थ ठेवणे एवढे प्रचंड सामर्थ्य अर्कचित्रकारांमध्ये  असावे लागते. त्यात विनोद आला, अतिशयोक्ती आली, मौन देखील आले..  रिडींग बिटवीन द लाईन्स हे या रेषांमध्ये साहित्या इतकेच नव्हे तर त्यापेक्षा अधिकच दिसते. मला आठवते, आणीबाणीच्या काळात टाइम्स ऑफ इंडियाने कार्टूनची जागा हि कोरीच ठेवली.. पण संपादकांची ती कृती निरंकुश राजकीय नेतृत्वाची, अहंकाराची निर्देशक ठरली. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची गळचेपी दर्शवणारी होती. एकदा एका वर्तमानपत्रातील संपादकीय अग्रलेखाची जागा देखील व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या गळचेप्या वृत्ती निषेधार्थ संपादकांनी कोरी ठेवलेली होती. मौनं सर्वार्थ साधनम्…  दोन्ही कृती ह्या तश्या तुल्यबळच ! कदाचित कोऱ्या संपादकीयाने किंवा कोऱ्या अग्रलेखाने जे साध्य केले असेल, नसेल त्याहीपेक्षा अधिक व्यंगचित्राने साधल्या गेले असेल. एखादा अक्षरशत्रू देखील, व्यंगचित्राने व्यंगचित्रकाराच्या मनातील कटाक्ष, भाष्य, विरोधाभास, विपर्यास, उपहास  एका क्षणात समजू शकतो.

सुप्रसिद्ध व्यंगचित्रकार आर के लक्ष्मण यांनीं ” द डिस्टोरटेड मिरर” ह्या त्यांच्या गाजलेल्या कादंबरीत  त्यांनी रेखाटलेल्या व्यंगचित्रांची पार्श्वभूमी, भूमिका विशद केली. ” द डिस्टोरटेड मिरर” हे अतिशय समर्पक असे  शीर्षक त्यांच्या या अजोड कलाकृतीचे होते. आरश्यातील प्रतिमा हि प्रतिबिंबच असतो.. पण आपण स्वतःला  आरश्यात बघतो तेंव्हा अगदी तंतोतंत जसे च्या तसे प्रतिबिंब दिसत नाही .. डाव्यांचे उजवे, अन उजव्याचे डावे त्या प्रतिबिंबात दिसते. तसे ट्रू मिरर मध्ये मात्र जसेच्या तसे दिसते. याशिवाय अंतर्गोल, बाह्यगोल अर्थात कोन्वेक्स वा कोन्केव्ह आरसे हे त्या त्या व्यक्तीचे जणू व्यंगचित्रच दर्शवतात. एक प्रमाणबद्ध नसलेली, अवास्तव वेडीवाकडी प्रतिमा.. तरीही ओळखू येणारी त्यात दिसते. ती प्रतिमा, ते प्रतिबिंब आपले व्यंगचित्र आपण समजू या.

एखाद्या परिस्थितीचे आकलन एक तटस्थ, त्रयस्थ भूमिकेतून करून, सर्व सामान्यजनांपुढे शब्द विरहित, अक्षर विरहित किंवा मितभाषिक अशी रेषांची अभिव्यक्ती हि साधी कला नव्हे. अर्कचित्रकार हा अभ्यासू असायलाच हवा, त्याला परिस्थितीचे भान देखील असायला हवे .

Should cartoonists have a slant when it comes to their satire? “ I don’t feel that cartoonists have to take any side. I believe that a cartoonist is never a leftist or a rightist but can be a sadist”

राजकारणात व्यंगचित्रकाराने पक्षपाती असूच नये. डावा अतिडावा, उजवा अति उजवा असे कदापि असू नये. टीका टिप्पणी करताना त्याची भूमिका एखाद्या स्थितप्रज्ञा सारखीच असावी. त्याची संवेदनशीलता समाज हिताची, राष्ट्रहिताची असावी. 

पूर्वी जातक कथांमध्ये, विविध प्राणी आपापसात बोलतांना दाखवीत .. आणि त्यातून एक संदेश, एक बोध, एक संस्कार  मुलांना मिळायचा. अलीकडे राजकीय पक्षाला न रुचणारे विचार कार्टून द्वारे प्रकाशित झाल्याने, व्यंगचित्रकाराला जबर शिक्षा करण्यात आली. एवढेच नव्हे तर व्यंगचित्रकाराच्या हत्या देखील आपण बघितल्या . एवढे सामर्थ्य या कलेत आहे.

स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर वृत्तपत्रात तसेच साप्ताहिक, मासिकांत राजकीय व्यंगचित्राला मोठे करण्याचे काम शंकर्स विकलीचे शंकर आणि प्रसिद्ध चित्रकार व व्यंगचित्रकार दीनानाथ दलाल वगैरेंचे. त्यानंतरची पिढी अर्थातच आर. के. लक्ष्मण, ‘मार्मिक’कार बाळ ठाकरे, मारिओ मिरांडा, अबू इब्राहिम, सुधीर दास, कूटी वगैरे पिढीने गाजवली आणि भारतीय राजकारणात सत्ताधाऱ्यांना कायम चर्चेत आणि नैतिक धाकात ठेवत आपली व्यंगचित्र कारकीर्द गाजवली.

स्व बाळासाहेब ठाकरे यांनी तर आपल्या कुंचल्याने मार्मिक या त्यांच्या साप्ताहिकातून जागृती करून मराठी मन चेतवले, त्यांना संघटित करून एक बलाढ्य  राजकीय पक्ष उभारला.

व्यंगचित्र कला हि साहित्य या प्रकारात देखील मोडावी असे वाटते.. शब्दातीत असूनही, किंवा मितभाषी ही असून साहित्याचे कार्य ती साधते, ती एक परिपूर्ण अशी अभिव्यक्तीच आहे.

रविवार, 5 मे, 1895 रोजी, न्यूयॉर्क वर्ल्डच्या वाचकांना त्यांच्या  रोजच्या वर्तमान पत्रात एक नवीन पुरवणी मिळाली. ती पुरवणी म्हणजे त्या वर्तमान पत्राच्या पृष्ठांवर, वाचकांना रिचर्ड आउटकॉल्टची पूर्ण-रंगीत रेखाचित्रे आढळली. त्यात मोठ्या कानाचा, अनवाणी पायांचा लहान मुलगा खोडकर हसत असलेला दाखवल्या गेला. होगन आल्ये या नावाच्या कार्टूनची पहिली व्यक्तिरेखा कालांतराने द यलो किड म्हणून ओळखल्या जाऊ लागली. तीच व्यक्तीरेखा व्यावसायिकदृष्ट्या यशस्वी कार्टून आयकॉन ठरली. स्व आर के लक्ष्मण यांची कॉमन मॅन हि व्यक्तिरेखा वाचकांच्या मनात यशस्वीपणे रुजली. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर देखील तिला मानाचे स्थान मिळाले. न्यूयॉर्क वर्ल्डच्या त्या ५ मे रोजी सुरु केलेल्या यशस्वी बदलामुळे दरवर्षी ५ मे हा राष्ट्रीय व्यंगचित्रकार दिन म्हणून पाळल्या जातो. अश्या या अद्भुत कलेचे आपण साक्षीदार आहोत, हि एक सन्मान्य बाब आहे.

 – श्री मिलिंद रतकंठीवार

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

सौ अंजली दिलीप गोखले

 जीवनरंग 

☆ प्रतिकृती… – भाग 3 ☆ सौ अंजली दिलीप गोखले ☆

(कथा – प्रतिकृती – विज्ञान कथा या विज्ञान कथेला अखिल भारतीय विज्ञान कथा स्पर्धे मध्ये पारितोषिकाने सन्मानीत केले आहे.)

काय बरे करावे? सुखदा ला काही म्हणजे काही सुचेनासे झाले. आज तिचे कशातच लक्ष लागत नव्हते. दुपार झाली तरी स्वतःचा टिफिन ही तिने खाल्ला नाही. रोजच्याप्रमाणे घरी फोन सुद्धा केला नाही.

डायरेक्ट सुहासला विचारावे का? मनाला तरी पटते का ते ‘? काय विचारणार? इतक्या वर्षांचा सहवास इतका तकलादू का आहे? कसे जमायचे आहे? ऑन एवढा कसा सुहास सारखा? नेमका इथेच कसा आला? याचा ट्रेस कसा लावायचा? सुख दाला काही समजेना.

शांतपणे विचार करायला लागल्यावर तिला हळूहळू एक मार्ग दिसायला लागला. तू विचार अतिशय संयमाने आणि आपल्या ऑफिसच्या वजनाचा वापर करून ऑफिसला विश्वासात घेऊन, मदत घेऊन कसा सोडवायचा हे तिला सुचायला लागले. अगदी त्याच प्रोसिजरने तिने जायचे ठरवले.

उगाच आकांडतांडव करून, त्रास करून घेऊन किंवा भलतेसलते विचार करून हा प्रश्न निश्चितच सुटणार नव्हता. मनाशीठाम निर्णय करून सुखदा उठली. गार पाण्याने तोंड धुतले आणि ती फाईल घेऊन आपल्या सिनिअर ऑफिसर यांच्या केबिनकडे निघाली.

तिला येताना पाहताच दारातला शिपाई पुढे आला आणि हातातली फाईल घेऊन म्हणाला, “मॅडम आपण का आला? मला बोलवायचे ना!” ” अरे नुसती फाईल द्यायची नाही. आपल्या साहेबांची काही गोष्टी बोलायच्या आहेत. “त्यांनी साहेबांच्या केबिनचे दार उघडले. सुखदा साहेबांसमोर आली, ” का मॅडम काही विशेष काम? या बसा. “

साहेबांच्या टेबलासमोर च्या गुबगुबीत खुर्चीत बसत सुखदानेआपले काम, प्रॉब्लेम सांगायला सुरूवात केली, ”  सर, आजच्या उमेदवारांमधून या जॉन राईट ला सिलेक्ट करावे असे मला वाटते. पण सर, प्रॉब्लेम आहे एक. याचे नाव जॉन राईट. याच्या आई ची पूर्ण माहिती मिळाली. पण वडिलांचा रिकामाच आहे. त्याची आई ही माहिती द्यायला तयार नाही मी प्रयत्न केला. सर, आपल्या इन्स्टिट्यूट मधला रिसर्च इतका महत्त्वाचा आहे. कुठेही जराही होता कामा नये. आपल्या देशाच्या दृष्टीने ही हे घातक आहे. याचे वडील कोण? कुठले? याचा त्यांच्याशी किती संबंध आहे आणि मुख्य म्हणजे आपल्या कामात काही अडथळे निर्माण करणार नाही ना, एवढे पाहिले पाहिजे. म्हणून मी आपली परवानगी मागायला आले. “

सुखदाने आपल्या कामाचा इतका सखोल विचार केल्यास पाहून त्यांना कौतुक वाटले. “ठीक आहे. त्यासाठी काय करायला हवे असे वाटते तुम्हाला? काही मदत हवी आहे का? ” “हो सर, त्याच्या बर्थ सर्टिफिकेट वरून आपण त्याचा जन्म कुठे झाला ते ड्रेस करू शकतोआणि त्या हॉस्पिटल मधून आईवडिलांची नावे माहिती मिळवू शकतो. ऑफिस च्या परवानगीने चौकशी करता आली तर पटकन माहिती मिळेल. तेवढी परवानगी हवी आहे सर. ” “ठीक आहे तुम्ही करू शकता. “” थँक्यू सर, येऊ मी? ” म्हणत सुखदा उठली.

तिच्या मनावरचे ओझे एकदम उतरल्यासारखे झाले. केबिनमध्ये घेऊन प्रथम ये घरी फोन मला घरी यायला उशीर होईल, कदाचित रात्रही होईल असे सांगितले. लगेच कॉम्प्यूटर पुढे येणे कामाला लागली. इंटरनेटवर पांडेचरी हॉस्पिटल ची फाईल तिने वाचायला सुरुवात केली. एक खूप जुने मोठे हॉस्पिटल होते ते. बऱ्याच वर्षापासून रिसर्च सुरु आहे. आपल्याकडे मुंबई बेंगलोर हैदराबादला ज्या ब्रांचेस आत्ता सुरू होत आहेत त्या िथे बर्‍याच आधीपासून सुरू आहेत. त्या वेगवेगळ्या ब्रांचेस वाचता वाचता”जेनेटिक इंजीनियरिंग”  इकडे तिचे लक्ष गेले. त्या ब्रँच मध ले सगळे रिसर्च पेपर्स शोधायला तिने सुरवात केली. टिश्यू कल्चर, टोटीपोटेन्सी, कॅलस, हॉर्मोनाल ट्रीटमेंट. अरे बापरे! किती पुढे गेले हे क्षेत्र! त्यामानानं आपण किती मागे आहोत अजून. सुखदा च्या मनात येऊन गेले.

क्रमशः…

© सौ अंजली दिलीप गोखले 

मोबाईल नंबर 8482939011

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्रीमती उज्ज्वला केळकर

 इंद्रधनुष्य 

☆ वाचनाचे फायदे… ☆ प्रस्तुति – श्रीमती उज्ज्वला केळकर ☆

प्रस्तुति – श्रीमती उज्ज्वला केळकर

मो. 9403310170,   e-id – [email protected]  

संपर्क -17 16/2 ‘गायत्री’ प्लॉट नं. 12, वसंत दादा साखर कामगारभावन के पास , सांगली 416416 महाराष्ट्र 

≈संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडळ (मराठी) – श्रीमती उज्ज्वला केळकर/श्री सुहास रघुनाथ पंडित /सौ. मंजुषा मुळे/सौ. गौरी गाडेकर≈

श्री संजय भारद्वाज

(श्री संजय भारद्वाज जी – एक गंभीर व्यक्तित्व । जितना गहन अध्ययन उतना ही  गंभीर लेखन।  शब्दशिल्प इतना अद्भुत कि उनका पठन ही शब्दों – वाक्यों का आत्मसात हो जाना है।साहित्य उतना ही गंभीर है जितना उनका चिंतन और उतना ही उनका स्वभाव। संभवतः ये सभी शब्द आपस में संयोग रखते हैं  और जीवन के अनुभव हमारे व्यक्तित्व पर अमिट छाप छोड़ जाते हैं।  हम आपको प्रति रविवार उनके साप्ताहिक स्तम्भ – संजय उवाच शीर्षक  के अंतर्गत उनकी चुनिन्दा रचनाएँ आप तक  पहुँचा रहे हैं। सप्ताह के अन्य दिवसों पर आप उनके मनन चिंतन को  संजय दृष्टि के अंतर्गत पढ़ सकते हैं। ) 

श्री श्याम संकत

(श्री श्याम संकत जी भारतीय स्टेट बैंक से सेवानिवृत्त अधिकारी हैं। स्वान्त: सुखाय कविता, ललित निबंध, व्यंग एवं बाल साहित्य में लेखन।  विभिन्न पत्र पत्रिकाओं व आकाशवाणी पर प्रसारण/प्रकाशन। रेखांकन व फोटोग्राफी में रुचि। आज प्रस्तुत है आपकी एक गज़ल –  ‘टूट जाता है रोज रात में…’।

☆ कविता ☆ गज़ल –  टूट जाता है रोज रात में…☆ श्री श्याम संकत ☆ 

किसी के पेट में जब आग कहीं जलती है

भूख नागिन सी वहां केचुली बदलती है

मिलेगा क्या वहां लज़ीज़ भाषणों के सिवा

भीड़ की जीभ जहां स्वाद को मचलती है

किसी के घर में चहकती है उजालों की किरण

किसी के आंगने दर्दों की शाम ढलती है

टूट जाता है रोज रात में सपनों का महल

नींद उम्मीद में खुद जब भी उठ के चलती है

जिंदगी को न समझ लेना एक भोली बिटिया

चंद बोसे और खिलौनों से जो बहलती है।।

© श्री श्याम संकत 

सम्पर्क: 607, DK-24 केरेट, गुजराती कालोनी, बावड़िया कलां भोपाल 462026

मोबाइल 9425113018, [email protected]

≈ संपादक – श्री हेमन्त बावनकर/सम्पादक मंडल (हिन्दी) – श्री विवेक रंजन श्रीवास्तव ‘विनम्र’/श्री जय प्रकाश पाण्डेय ≈